3-mavzu. O‘rta asrlardagi pedagogik fikrlar (VII-XIV asrlar). Reja

Oila pedagogikasi tarixi va tasavvuf 
 
Jahon xalqlari orzu qiladigan milliy qadriyatlarimizdan biri ota – onani 
hurmat qilish, e’zozlash islom ta’limoti asosida qon – qonimizga singib ketgan 
hayotiy haqiqatdir. Quroni Karimda takidlanishicha, ota- ona bilan muloqotda 
bo‘ladigan farzandlar besh narsani bilish kerak:
ota – onalari qattiq – qurim gapirib yuborganlarida ham ularga malol kelib 
“uff” demasliklari;
ota – onani xafa qiladigan so‘z so‘zlamasliklari;
ota – onalarga doimo ehtirom bilan yaxshi so‘zlarni so‘zlashlari; 
ota – onalarga doimo rahm – shafqat ko‘rsatib o‘zlarini ularni oldida kamtar 
tutishlari;
ollohdan ota – onalarga rahmat tilab duo qilishlari lozim ekanligi uqtiriladi.
Shaxsni shakllanishida ideal pedagogikaning doimiy muammosi bo‘lib 
kelgan. Har bir shaxsning ideali uning yo‘lchi yulduzi, orzusi namuna oladigan 
siymosidir. Tasavvufga insonning ezgulika yetaklaydigan Olloh, undan keyin ota –
ona qo‘yilishi ham milliy tarbiyaning qudratini ko‘rsatadi. “Ota rozi Olloh rozi, 
Ona rozi payg‘ambar rozi” ta’limoti ham ta’lim-tarbiyaning mezonini belgilaydi.
Malumki, shaxsning shakllanishining muhim olmillaridan biri ijtimoiy 
muhit bo‘lib kelgan. Bola uchun ijtimoiy muhit oila, ota – ona esa uning dastlabki 
ideali. Bu borada asrlar bo‘yi shakllangan milliy qadriyatlarimiz oilaning bola 
tarbiyasidagi buyuk qudrati Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat - yengilmas 
kuch” asarida ilmiy asoslangan.

---

Har qaysi millitning o‘ziga xos ma’naviyatini shakllantirish va 
yuksaltirishda, hech shubhasiz, oilaning o‘rni va tasiri beqiyosdir. Chunki insoning 
eng sof va pokiza tuyg‘ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda 
oila bag‘rida shakllanadi. Bolaning harakaterini, tabiati va dunyoqarashini 
belgilaydigan ma’naviy mezon va qarashlar - yaxshilik va ezgulik, oliyjanoblik va 
mehr – oqibat, or – nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori 
oila sharoitida qaror topishi tabiiydir. 
Shuning uchun ham aynan oila muhitida paydo bo‘ladigan ota – onaga 
hurmat, ularning oldidagi umrbod qarzdorlik burchini chuqur anglash har qaysi 
insonga xos bo‘lgan odamiylik fazilatlari va oilaviy munosabatlarning negizini, 
oilavning ma’naviy olamini tashkil etadi.
Ko‘p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inson o‘z umri 
davomida oladigan barcha informasiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo‘lgan davrida 
olar ekan.
Bolaning ongi asosan 5-7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bo‘lsak, 
aynan ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit tasirida ma’naviyatning ilk 
kurtaklari namoyon bo‘la boshlaydi shuni, xalqimizning “qush uyasida ko‘rganini 
qiladi”, degan dono maqoli, o‘ylaymanki, mana shu azaliy haqiqatni yaqqol aks
ettirishni takidlaydi.
Ota – onaning burchi haqida Hadisi sharifda “Kishi o‘z bolasiga odobdan 
ko‘ra afzalroq narsa ato etaolmaydi”1 deyiladi. Islom dinida onalar mutabar zot 
sifatida ulug‘lanadi va sharaflanadi. Milliy qadriyatlarimizdan biri oila 
pedagogikasi tarixini o‘rganishda bu ta’limot metodologik asos bo‘lib hizmat 
qiladi. 
Islom dinida onalar mo‘tabar zot sifatida ulug‘-lanadi va sharaflanadi. Bir 
saho-ba: «Kimga yaxshilik qilayq — deb so‘raganda, u ulug‘ zot, uch marta 
«Onangga» — deb, to‘rtinchisida «Otang-ga» deb (188-hadis) va yana «Jannat 
onalarning oyoqla-ri ostidadir» — deya qo‘shib qo‘ygan ekanlar (378-hadis). Ona 
bo‘lish — ulug‘ bir nemat va nazirsiz bir sharafdir. Onalik vazifasini to‘la ado 
etgan, o‘ziga iffat, nomus libosini kiygan, sabr degan ulug‘ fa-zilat bilan 
ziynatlangan, qanoatli, odobli ona — baxt-saodatning mujassam timsolidir.
Ota-onalar bolani dunyoga keltirishga sabab bo‘lganliklari uchun emas, 
balki uni odobli, hayoli, axloqli qilib voyaga yetkazganliklari uchun olqishga 
sazovordirlar. «Qur’on»i Karimda ehson insonning eng yaxshi fazilatlaridan biri 
ekanligi aytiladi. «Qur’on»i Karimda «ehson» so‘zi «yaxshilik» manosida kelgan. 
YAni, Olloh senga yaxshilik qilib, seni inson qilib yaratdi, hamma azolaringni o‘z 
vazifasini bajaradigan qildi. Senga malumki, saxiylik qo‘li ochiq, olihimmatlik 
demakdir. Saxiylik go‘zal xulqlarning eng alosidir. Qo‘li ochiq, saxiy odam har 
kimning qoshida hurmatli va qadrlidir. Saxiy bo‘lish uchun boy bo‘lish shart emas, 
oz narsa bilan ham saxiylik qilish mumkin ekanligi ta’lim-tarbiyaning mazmunini 
ifodalaydi. 
Islom dinida insonlar sadoqatli bo‘lishga ham da-vat etilgan. Chunki sadoqat 
jamiyat va oila uchun zarur bo‘lgan qadriyat hisoblanadi. Sadoqat barcha 
yaxshiliklarning boshlanishi, odamlarda bir-birlariga ishonch hosil qiluvchidir. Shu 
tufayli ham “«Qur’on»i Karim”da: «Ey, iymon keltirganlar, Allohga taqvo 

---

qilinglar va sadoqatlilar bilan bo‘linglar» («Tavba» surasi, 119-oyat) deb, 
musulmon ahli sadoqatli bo‘lishga chaqirilgan. 
Islom ta’limotida vafodorlik va sadoqat o‘zaro hamohang iboralar bo‘lib 
hisoblanadi. Vafo — eng ulug‘ insoniy fazilat. Bu fazilatga ega bo‘lganlar 
«Qur’on»i Karim”da: «Ular shunday kishilarki, omonatlariga va ahdlariga rioya 
qiladilar» («Mo‘minun» surasi, 8-oyat) deb tariflanadi. 
Vafo hayotda obro‘-e’tibor va muvaffaqiyatga sabab bo‘luvchi fazilatdir. 
Omonat va vafo hayotda tinchlik va baxt-saodatni orzu qilgan har bir jamiyat, xalq, 
oila, inson uchun zaruriy xislatdir. Uni avaylab saqlab va yanada barkamol etish 
lozim. Bu esa xalqimizda milliy qadriyatlar, oila muqaddasligi islomdan 
oziqlanishdan dalolat beradi. 
“«Qur’on»i Karim”da aytiladiki: «Parvardigoringiz dillaringizdagi 
sirlaringizni juda yaxshi bilguvchidir. Agar sizlar yaxshi bo‘lsangizlar (yani ota-
onalaringizning huquqlarini tanib, ularga mehribon bo‘lsangizlar), albatta, Alloh 
bilmasdan qilgan gunohlaringizni mag‘firat qilur. Zero, u tavba qiluvchi-larni 
mag‘firat etuvchi bo‘lgan zotdir» («Al-Isro» surasi, 25-oyat). 
“«Qur’on»i Karim”dan keyin mo‘tabar sanalgan Muhammad sallollohu 
alayhissalomning Hadisi Shariflarida musulmonlarning moddiy va ma’naviy 
jihatdan barkamolligi, ota-onaga hurmat, mehnatsevarlik, o‘zaro ahil bo‘lish, 
mehr-oqibat, ehson, sabr-toqat, kamtarlik, vafo-sadoqat, poklik kabi insoniy 
sifatlar haqidagi nasihatlari va yaxshi fazilatli bo‘lish yo‘llari bayon etilgan. 
Hadisi-sharifda «Topilgan molning eng tozasi (pokizasi) kishining peshona 
teri bilan topilgan mol va beg‘irrom halol savdodan topilgan pulidir»2 . Har bir 
odam, agarda ko‘ngli tinch, hayoti saodatli bo‘lishini istasa, u baxil bo‘lmasligi, 
ko‘ngilsiz holatlarga uchramaslikka harakat kilishi kerak. Alayhissalom 
aytadilarki, «Diling yumshab, hojating ravon bo‘lishini xohlaysanmiq Yetimga 
rahm kil, boshini sila, ovqatingdan yedir, shunda diling yumshaydi va hojating 
chiqadi»3 . 
Muhammad alayhissalom kishilar-ni ogohlantirib: «Kishining olijanobligi 
— dinidir. Muruvvati — aklidir. Uning nasabi esa xulqidir»deydilar va kishilarni 
olijanob, muruvvatli va yaxshi xulkli bo‘lishga chaqiradilar. «Kimki o‘zini katta 
olsa, yurishida o‘ziga bino qo‘ysa, oxiratda Allohning g‘azabiga uchraydi»deb 
ogohlantiradilar. 
Kamtarlik insoniy eng go‘zal fazilatlardandir. Kamtarlik insonning 
madaniyati, odamiyligi, mard-ligi kabi xislatlar bilan belgilanadi. Insonning 
kamtarligi, avvalo uning mehnatida namoyon bo‘ladi. Kamtar kishida havoi-nafs, 
g‘urur, manmanlik bo‘lmay-di. U odob-axloqli, mehr-shafqatli bo‘ladi. Ishida, 
so‘zida qatiy turadi. Albatta bu insoniy fazilat, mazmun, mohiyati va uni uni 
shakllantirish pedagogikaninng bugungi kundagi dolzarb muammosi. Lekin 
tasavvuf ta’limotida, uning asosi «Qur’on» va hadislarda inson ma’naviy 
go‘zalligini ifodasini o‘rganish pedagogika tarixi va din tarixining hamkorligiga 
bog‘liq.