3-mavzu. O‘rta asrlardagi pedagogik fikrlar (VII-XIV asrlar). Reja

Ta’lim-tarbiya mazmun va metodlari 
- adashgan kishilarga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish 
ham sadaqa 
- xushmuomala bo‘lish ham sadaqa 
-yerda yotgan tikan, toshni olib tashlash ham 
sadaqa 
- marhumlarga hurmat fazilat 
- xaqiqiy mo‘min deb xushxulq va ayoliga 
nisbatan xushmuomala kishiga aytiladi 
- kimda-kim bir ko‘chat o‘tkazsa yo bo‘lmasa 
ekin eksa ular hosilidan odamlar hayvonlar 
bahra olsa u ham sadaqa 
- barcha musulmonlar barobardir 
- qarindosh urug‘larini uning “Sunan” 
kitobidan qashqari “Kitob al ilal”, “Kitob at 
tarix” kabi yaqin asarlari malum. 
A. G‘ijdivoniy 
1103-1179
G‘ijdivonda 
tug‘iladi.. 
Islom ta’limi to‘la 
joriy etilishi 
Movaraunnahrda 
alohida 
davlatning tarkib 
topishi islom 
ta’limotining 
mamlakatning 
mafkurasiga 
aylanishi 
Xojai jahon nomi bilan mashhur. Xojagon 
Naqshbandiya tariqati asoschisi. A. Navoiy-
haqni botildan ajratuvchi xoja jahon deb tarif 
bergan G‘ijdivoniy “pok ravishlarin ag‘yort 
ko‘zidan yashiribturlar”. Bundan shu narsa 
anglanadiki, odam faqat o‘z aybini yashirib 
yurmasdan, pok xislatlotini ham pinhon 
tutmog‘i maqul. Avliyolar sultoni qutbi 
zamon olimi G‘ijduvoniy buyuk tarbiyachi 
bo‘lib xojagon tariqatining asoschisidir. 
“Risolai sohibiya”, “Maqsad as solikin”, 
“Maslakal 
orifin”, 
“Maqomati 
Yusuf 
Hamadoniy”, “Tariqat odobi” asarlari 
shunindek ruboi, qitalar yozgan. 
Uning juda ko‘p shogirdlari bo‘lgan, o‘zini 
Bahoviddin 
Naqshband 
tarbiya 
qilgani 
malum. 
Tarbiya odobi kitobida “Ey farzand! Ilm 
bilan birga odobni o‘rgan. Zero, odobsiz 
odam olloh lutfidan mahrumdir. Xalq bilan 
nizo janjal etma-yaxshi xulq, nek odob ila 
umrgo‘zaronlik ayla bidat ahidan yiroq bo‘l ” 

---

deb yozadi. 
Ruboiylari 
Shuhrat ila mush nafsini tiy 
O‘zni mardum orasida ko‘p yod etma 
Kamtarlik et sen nom chiqaray deb 
Zinhorki dilingini barbot etma 
Yomonning o‘ziga yomon jazo 
Til sukut et ey jon gapir 
Ayblarni yopguvchi sattor bo‘lg‘aysan 
Qalblarni topguvchi gavhar bo‘lgaysan.
Ahmad 
Yassaviy 
XII 
asrda 
yashagan 
1166 
yilda 
vafot 
etigan 
Islom ta’limi to‘la 
joriy etilishi 
Movaraunnahrda 
alohida 
davlatning tarkib 
topishi islom 
ta’limotining 
mamlakatning 
mafkurasiga 
aylanishi 
Bizga qadar Ahmad Yassaviyda “Devoni 
hikmat” nomli sherlar kitobi saqlanib qolgan. 
Bu asar hamma zamonlarda, barcha turkiy 
zabon avlodlarga manzur va maqbul bo‘lib 
kelgan. Zeroki u insonni komillika 
yetaklaydigan din, imon, xudo yo‘lida 
fidoylik, e’tiqodda sobitlik, halollik, poklikni 
targ‘ib-tashviq etdi. Kishilarning asl maqsadi 
– Xudoga erishmoq paytida mashaqqat – 
riyozat chekmoq, marifat kasb etmoqqa 
islomiy va dunyoviy ahkomlarni egallamoqqa 
chorlaydi. Yassaviy hikmatlarida to‘g‘rilik, 
mehnatsevarlik, 
mo‘minlarga 
mehribon 
bo‘lish, insof, muruuvat g‘oyalarini ilgari 
surgan. Ayrim hikmatlarda biz ijtimoiy 
adolatsizlikka qarshi keskin fikrlarni, dilozor, 
muftxo‘r bo‘lmaslikka davat etadi. Yassaviy 
hikmatlarida insoniyat paydo bo‘lganidan 
buyongi tarixiy haqiqat, afsonalar rivoyatlar 
turli diniy arboblar, diniy falsafiy oqimlar 
asoschilarining 
hayoti, 
turmush 
tarzi, 
komillik yo‘lidagi tutgan sayi harakatlari 
g‘oyatda nafis, tadrijiy ravishda o‘z aksini 
topgan.
Bahoviddin 
Naqshband 
1318-1389
1318-1389 
Islom ta’limi to‘la 
joriy etilishi 
Movaraunnahrda 
alohida 
davlatning tarkib 
topishi islom 
ta’limotining 
mamlakatning 
mafkurasiga 
aylanishi 
Bahoviddin Naqshbandning ta’lim-tarbiya 
haqidagi fikr mulohazalari va pandu-
nasihatlari g‘oyat qimmatlidir. U barkamol 
insonni 
tarbiyalash 
dastlab 
odabdan 
boshlanishini takidlab shunday degan edi. 
“Adab hulqi chiroyli qilish, so‘z va felni soz 
qilishdir...Adab saqlash – muhabbat samarasi, 
yana muhabbat daraxtining urug‘i hamdir. 
Agar adabdan ozgina nuqsonga yo‘l qo‘ysang 
ham, nimaki qilsang beadablik ko‘rinadi. 
Odam o‘zini bir hil sifat va ko‘rinishda olib 
yurishi lozim, toki odamlarda unga tasarruf 
(tasir qilish) tamasi paydo bo‘lmasin”. 
Nashqband mehnat va hunarga alohida 
e’tibor bergan. Madrasaga qabul qilinadigan 
bolalardan eng oldin: “Siz qanday hunarni 

---

bilasizq”-deb 
so‘ragan. 
Hunar 
bilganmaganlarni biror hunarni egallashga, 
so‘ngra islom ilmini o‘rganiga davat etgan. U 
bu haqda shunday deydi: 
Dengizdan hamisha izlamagil dur. 
Odamga bi hunar bas, ezgudur. 
Najmiddin 
Kubro 
1145-1188 
Ruhoniy 
oilasida. 
Tibriziydin 
riyozat, 
Iskandariya, 
Hamadon, Misr, 
Bog‘dod, 
ulamolaridan 
hadisni 
o‘rganadi, 
Mug‘ulllar 
bosqinchilari 
tomonidan 1188 
yil o‘ldirilgan 
Islom ta’limi to‘la 
joriy etilishi 
Movaraunnahrda 
alohida 
davlatning tarkib 
topishi islom 
ta’limotining 
mamlakatning 
mafkuraviy 
aylanishi 
U Kubraviya tariqatining asosichisi, arab va 
fors tillarida ko‘plab ilmiy risola va badiiy 
asarlari meros bo‘lib qolgan. “Obod us 
sufiyo”, “Faqirlik haqida risola”, “Hidoyat ut 
tolib” . 
Shuningdek 
Kubraviya 
tariqati 
haqida 
“Sharhi risolai odobi sokin”, “Risolai shayx 
Najmiddin” kabilar 
Kubraviya tariqati
tavba 
zuxdfi 
– dunyo- dunyo boyliklariga 
berilmaslik 
tavakkal-al alloh 
qanoat 
uzlat-botiniy o‘zini chiniqtirish 
mulozamat az-zif 
tavajjuv al-Alloh 
sabr 
muroqaba riyomahru 
hiyladan xoli bo‘lish 
rido-o‘zini Alloh deb faxrlanmaslik 
Abul Muin 
an-Nasafiy 
Moturudiy 
makatabining 
atoqli 
nomoyondasi 
Otasi al-
Motirudiyning 
shogirdi bo‘lgan 
Islom to‘la joriy 
etilishi islom 
ta’limotini 
mamalakat 
mafkurasiga 
aylanishi 
Olim o‘n beshga yaqin asar yozgan bo‘lib, 
ularning aksariyati kalom ilmining turli 
masalalariga bag‘ishlangan. “Al-Umda fi 
usul al-fiqh”, “Bahr al kalom fi ilm al-
kalom”, “Tabsirat al-adilati fi ilm al-kalom”, 
“At-tamhiyt li-qavoid at-tavhid fi ilm al-
kalom”, “Al – olim val - mutallim”, “Iyzoh 
al-mahajatiy li-kovn al –aql xujratan”, 
“Shaprh al-Jomi- al-Kabir lish-Shayboniy fi 
furu”, “Manohij al-aimmati fil furu”, 
“Mutaqidot” kabi asarlari shular jumlasidan. 
Abul Muin an-Nasafiyning “Bahr al-
kalom fi ilm al-kalom” asari kalom ilmi 
bo‘yicha al-Moturidiya maktabining asosiy 
manbalaridan biri hisoblanadi. Shu sababli u 
o‘rta asrlarda ko‘plab qo‘lyozmalarda 
tarqalagan. Bugungi kunda uning qo‘lyozma 
nusxalari Dubay, Damashq, Bag‘dod, Qohira 
va Iskandariya shaharlari kutubxonlarida 
saqlanmoqda. Asar 1886 yili Bag‘dodda, 
1908 yili Qohirada chop etilgan. Ayni paytda, 
unga bir qancha sharhlar bitilgan. 
Allomaning mashhur asarlaridan biri 
– “Tabsirat al-adilla” (“Dalillar tilga 

---

kirganda”) Imom Moturidiy va Samarqand 
kalom ilmi maktabi haqida malumot beradi.
Bugungi kunda asarning mo‘tubar 
qo‘lyozmalaridan biri Misrning Iskandariya 
shahri kutubxonasida saqlanmoqda. U 1269 
milodiy yilda Muhammad ibn Hasan ibn al-
Husayn ismli hattot tomonidan Buxoroda 
ko‘chirilgan. Qohiradagi “Dor ul-qutub al-
Misriyya” va mashhur al-Azhar universiteti 
kutubxonalarida asarning yana uch nusxasi 
mavjud. Arab tilini o‘rganish bo‘yicha 
fransuz ilmiy instituti tadqiqotchilari mazkur 
nusxalar asosida damashq shahrida bu yirik 
asari (ming sahifadan ortiq) 1990 va 1993 
yillarda ikki jild holida chop ettdilar 
Abul muin Nasafiyning kalom ilmiga 
oid yana bir asari-“Kitob at-tamhiyd li-
qavoid at-tavhiyd” 1886 yili Qohirada nashr 
etilganligi arab dunyosida alloma merosiga 
qiziqish katta ekanligidan dalolat beradi. Bu 
asarning 1273 yilda ko‘chirilgan bir nusxasi 
O‘zFA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar 
jamg‘armasida saqlonmoqda.