3-mavzu. Nutq tovushlari va ularning tasnifi

3. Flektiv (ingl.
Inflexional
–
“o‘zgaradigan”, “turlanadigan” degani
) tillar
grammatik ma’nolar o‘zak ichidagi tovush
almashinuvlari asosida yasaladigan tillardir. Flektiv tillarga hind-yevropa, semit, xamit tillari kiradi. Bu tillarning o‘ziga xos
xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1) o‘zakdagi tovush o‘zgarishlari yangi grammatik ma’noning yasalishiga olib keladi. Arab tilidagi quyidagi so‘zlarga
e’tibor bering:
naqsh, naqqosh; xalq, xaloyiq
kabi.
2) bir grammatik ko‘rsatkich (qo‘shimcha) birdan ortiq grammatik ma’noni ifodalaydi: rus tilidagi
kniga
so‘zi tarkibidagi
–
a
qo‘shimchasi jinsni (jenskiy rod), bosh kelishikni, birlik sonni bildirib kelgan.
3) bir grammatik ma’no turli shakllardagi ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi. Rus tilida ko‘plik ma’nosi
-i, -a, ы, ya
qo‘shimchalari orqali ifodalanishi mumkin:
книги, города, ножы, братья.
4) o‘zak-negiz mustaqil qo‘llanmasligi mumkin. Rus tilidagi
idu, idya, idti, idyom
so‘zlarida
id–
qismi o‘zak hisoblanadi
va u mustaqil ishlatilmaydi.
4. Mujassamlantiruvchi (polisintetik) tillarning
xususiyati shundan iboratki, ularda butun bir gap bir so‘z holida
yoziladi va talaffuz qilinadi. Masalan, AQSHning Yuta shtatida yashovchi hindularning
payyut
tilidan misol keltiramiz:
“vii-to-
kuchum-punku-ryugani-yugvi-van-tyum”
tarzida yoziladigan “so‘z-gap” so‘zma-so‘z quyidagicha tarjima qilinadi:
“pichoq-
qora-bizon-qo‘lga o‘rgatilgan-bo‘laklamoq-o‘tirmoq”.
Ma’nosi:
Pichoq bilan qo‘lga o‘rgatilgan qora bizonni bo‘laklab
o‘tirishibdi”.
Polisintetik tillarga chukot tili, suningdek, Amerikadagi ayrim hindu tillari, Osiyodagi paleoosiyo oilasiga mansub
ayrim tillar kiradi. Bunday tillarda bizning tushunchamizdagi so‘z birligi yo‘q, ya’ni so‘zlar gapdan tashqarida mavjud bo‘la
olmaydi.
Shuni ta’kidlash lozimki, tillarning morfologik tasnifi
nisbiy
tabiatga egadir, chunki o‘z xususiyatlari bilan mutlaq tarzda
bir guruhga tegishli bo‘lgan til yo‘q.

---

Misol uchun, o‘zbek tili asosiy xususiyatlari bo‘yicha agglyutinativ tillar guruhiga kirsa ham, flektiv tillarga xos belgilardan xoli
emas. Masalan, o‘zbek tilida ham so‘z tarkibidagi tovush o‘zgarishi natijasida yasalgan so‘zlar mavjudligi haqida buyuk o‘zbek
tilshunosi Ayyub G‘ulomov fikr bildirib o‘tganlar. U kishi
bo‘r
va
bo‘z
(gazmol nomi), 
ko‘r
va
ko‘z
, 
semir
va
semiz
, 
qimir
va
qimiz
so‘zlarining o‘zaro aloqadorligini, ya’ni yasalganligini ta’kidlaganlar. Shuningdek, 
keldim
so‘zidagi
–m
qo‘shimchasi ham 
1-shaxsni, ham birlikni ifodalaydi. Bular o‘zbek tilidagi