3-mavzu. Nutq tovushlari va ularning tasnifi

XIX. Markaziy Amerika tillari oilasi: 
uto-astek tillari, mayya tillari va b.
XX. Janubiy Amerika tillari oilasi:
tupi-guarani, kechua, aravak, aruakan, chon, alakaluf, pano, je va b. 
XXI. Uzoq Sharq tillari oilasi:
yapon, ryukyuk, koreys, ayn. 
XXII. Avstraosiyo tillari oilasi:
munda, santali, mundari, xo, bxumadji. 
XXIII. Bask tili
(birorta ham oilaga kirmaydi). 
XXIV. Burjask tili
(birorta ham oilaga kirmaydi).

---

Morfologik tasnif
Avvalo, bu tasnif nomidagi ”morfologik” so‘ziga e’tiboringizni qaratamiz. Bu so‘z orqali muayyan tildagi so‘zlarning
tarkibiga ishora qilingan, chunki
morfologiya
bo‘limi so‘zlarning o‘zgarishi haqidagi qoidalar yig‘indisidan iboratdir. Demak,
bu tasnifda dunyo tillari tarkibidagi so‘zlarning tuzilishi asos qilib olinadi.
Bu tasnifga ko‘ra tillar quyidagi 4 guruhga bo‘linadi:
1. Amorf (ing.
amorphous
–
“shaklsiz” degani
) tillar
tarkibidagi so‘zlar hech qanday so‘z o‘zgartuvchi
qo‘shimchalarsiz, to‘g‘ridan-to‘g‘ri birikib, bog‘lanib keladi. So‘zlar o‘rtasidagi grammatik munosabatlar
so‘z tartibi
,
urg‘u
va
ohang
orqali amalga oshiriladi. Bu guruh yana
o‘zak tillar, ajratuvchi tillar, o‘zak ajratuvchi tillar
degan nomlar bilan
ham ataladi. Bu tillarga xitoy, tibet, birma, vetnam va xitoy-tibet oilasiga mansub bo‘lgan boshqa tillar misol bo‘la oladi.
2. Agglyutinativ (ing.
agglutinative
–
“yelimlangan”, “yopishtirilgan” degani
) tillarda
qo‘shimchalar o‘zgarmas asosga
qo‘shilib keladi va shu tariqa so‘zlar o‘zaro bir birlariga bog‘lanadi.
Agglyutinativ tillarga turkiy tillar, shu jumladan, o‘zbek tili, fin-ugor tillari, dravid, indonez, hindu tillari va boshqalar,
shuningdek, alohida tillar hisoblanmish yapon va koreys tillari kiradi.
Agglyutinativ tillarning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1) qo‘shimchalar asosdan keyin qo‘shiladi:
kitob-lar-ning.
2) har bir qo‘shimcha asosan bitta grammatik ma’noni ifodalaydi:
maktablarga
so‘z shakli tarkibidagi –
lar
qo‘shimchasi
ko‘plik ma’nosini, -
ga
affiksi yo‘nalish ma’nosini ifodalaydi.
3) o‘zak va qo‘shimchaning chegarasi aniq bilinib turadi, ya’ni ular qo‘shilib ketmaydi.
4) qo‘shimchalarning qo‘shilishida ham o‘ziga xos tartib mavjud: oldin so‘z yasovchi, keyin shakl yasovchi, undan keyin
so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha qo‘shiladi:
gul-zor-lar-dan.

---