3-mavzu: mikroorganizmlarning ozuqalanishi va tashqi muhit omillarining ta’siri reja

Antibiotiklar. Fitonsidlar
Ko’p hollarda mikrob-antogonistning halok etuvchi taosiri uning muhitga specifik biologik faol kimyoviy modda ajratib chiqarishi tufayli sodir bo’ladi. Bunday moddalar antibiotiklar deyiladi. Antibiotik ajratib chiqaruvchi mikroorganizmlar tabiatda keng tarqalgan. Bu xususiyatga ko’pgina zamburug’lar, bakteriyalar, ayniqsa, aktinomicetlar ega. Ayrim mikroorganizmlar bir vaqtning o’zida bir necha xil antibiotik hosil qilishi mumkin.
Antaganizm hodisasini Petri likopchasida bir vaqtning o’zida turli mikroorganizmlarni o’stirishda kuzatish mumkin. Mikrob-antagonist koloniyasi atrofida steril zona hosil bo’lib, bu zonada ushbu antagonistga taosirchan bo’lgan mikroorganizm rivojlanishi kuzatilmaydi.
Antibiotiklarning juda ko’plari ajratib olingan va o’rganilgan. Ularning kimyoviy tabiati turlichadir. Antibiotiklarning o’ziga xos xususiyati – ularning tanlab taosir etishi, yaoni maolum mikroorganizmga maolum bir antibiotik taosir etishidir. Ayrim antibiotiklar zamburug’larga taosir etsa, boshkalari bakteriyalarga taosir etadi. Viruslarga taosir etuvchi antibiotiklar ham mavjud.
Antibiotiklarning taosir mexanizmi turlichadir. Ayrimlari hayot faoliyatini to’xtatsalar, boshqalari rivojlanishini vaqtinchalik bosib turadilar. Bunday taosir bakteriostatik (bakteriyalarga nisbatan) yoki fungistatik (mog’orlarga nisbatan) taosir deyiladi. Mikroorganizmlarga halok etuvchi taosir ko’rsatadigan antibiotiklar bo’lib, ularning taosiri mos ravishda baktericid yoki fungicid taosir deyiladi. Ayrim antibiotiklar nafaqat halok etuvchi taosir, balki mikrobning lizisini, yaoni yemirilishini ham keltirib chiqaradi.
Antibiotiklar uni ishlab chiqargan mikroorganizm oilasi yoki turi nomiga qarab nomlanadi. Masalan, penicillin uni ishlab chiqargan Renicillium zamburug’i oilasining nomi bilan; gramicidin esa uni sintez qilgan gramijobiy bakteriyalar nomi bilan yritiladi.
Antibiotiklar tibbiyotda keng qo’llaniladi.
Ilmiy izlanishlar asosida tez buziluvchan mahsulotlarga antibiotiklar bilan ishlov berish va bunday ishlov berishda sovuqdan foydalanish samaradorligi aniqlangan.
Oziq-ovqat sanoatida nistatin, biomicin, nizin kabi antibiotiklar qo’llaniladi.
Antibiotiklar nafaqat mikroorganizmlar tomonidan, balki o’simlik va hayvonlar tomonidan ham ishlab chiqariladi.
O’simlik tabiatli antibiotiklar fitoncidlar (grekcha "fiton" – o’simlik) deyiladi. Fitoncidlar 1928-yilda B.P. Tokin tomonidan aniqlangan. B.P. Tokin o’simliklar tomonidan ajratib chiqaruvchi ayrim uchuvchan moddalar va ularning to’qima sharbatlari infuzoriylar, bakteriyalar, achitqi zamburug’lari va mog’orlarga halok etuvchi taosir ko’rsatishini aniqlgan.
Fitoncidlar o’simlik dunyosida keng tarqalganlar. Fitoncidlar o’simliklarning mikroblardan zararlanishiga qarshi tabiiy muhofaza vazifasini bajaradi. Fitoncidlar mikroorganizmlarga tanlab taosir etish xususiyatiga ega. Maolum bir o’simlikning sharbati bir mikrobga halok etuvchi taosir ko’rsatsa, boshqasi uchun umuman zararsizdir. O’simlikdagi ko’p moddalar – efir moylari, glikozidlar, antocianlar, oshlovchi moddalar va boshqalar antimikrob taosiriga ega.
Ovqatda ishlatiladigan ko’pgina sabzavotlar ham antimikrob xususiyatiga ega bo’lgan moddalar saqlaydilar. Masalan, sarimsoq va piyozdan allicin, sholg’omda – rapin, pomidorda – tomatin kabi fitoncidlar bo’ladi.
Ayrim o’simliklardan ajratib olingan antimikrobli fitoncidlar tibbiyotda va qishloq xo’jaligida foydanilmoqda.