3-mavzu. Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik nazorat: pedagogik tahlil, xronometraj, pulsometriya o’tkazish uslubiyoti. Reja

Umumiy (pedagogik) zichlik va o’quvchilarni harakatga soluvchi motor zich ligi deb nomlanadi yoki umumiy va mutlaq zichlik deb ikki xilga ajratiladi.
Darsning umumiy zichligi deb - dars uchun sarflanadigan umumiy vaqtdan o’qituvchini pedagogika nuqtai nazaridan ratsional foydalanish va dars uchun ajratilgan vaqtni foydali ish uchun unumli sarflash tushuniladi.
Boshqachasiga aytganda dars vaqtini iloji boricha foydali ish uchun sarflash, foydali ishning zichligi mashg’ulot yoki dars zichligi deb tushiniladi.
Umumiy zichlikni aniqlashda o’qituvchining dars materialini ko’rsatishi va tushintirishi, o’quvchilarni o’qitiladigan mashqlarni bajarishi - foydali ishi deb hisoblanadi. Ularni ishga jalb qilishdan oldingi zarur bo’lmagan turib qolishlar, o’quvchilarni bajarishi lozim bo’lgan topshiriqni bajarmay boshqa faoliyatlarga chalg’ishi va boshqalardek vaqtning foyizi aniqlanib zichlikka baho beriladi.
V.F. Novoselьskiy (1989)ning fikricha hozirgi zamon jismoniy madaniyat darslari davomida quyidagi omillar va tadbirlarni pedagogika nuqtai nazaridan maqsadli qo’llash orqali yuqor darajali umumiy zichlikga erishish tarbiya amaliyotida kuzatilmoqda. Ular:
1) o’quvchilarni uyushtirish, uyga berilgan vazifani ijrosini tekshirish, darsga vazifa qo’yish, e’lon qilish;
2) nazariy ma’lumot berish(o’qitiladigan material haqidagi nazariy fikrlar) va ularni mustahkamlash;
3) qomat uchun mashqlar, harakatda emotsional holatni ko’tarish, umumiy rivojlantiruvchi mashqlarni o’tkazish (bajartirish);
4) instruktaj o’tkazish, boshqarish, korrektsiyalash (xatolarni tuzatish), yordam, xavfsizlikni oldini olish;
5) jihozlarni tayyorlash va yig’ishtirish, o’quvchilarni darsda lozim bo’lgan darajadagi o’rin almashtirishlarini o’tkazish;
6) jismoniy mashqlar texnikasini o’zlashtirish, mustahkamlash, takomillash tirish, jismoniy sifatlarni rivojlantirish;
7) o’quvchilarni uslubiyotlar nuqtai nazarida tayyorlash, mustaqil shug’ulla nishni uddalashga o’rgatish, tashkilotchilik malakalarini berish;
8) ta’lim jarayonini motivlash va unda o’quvchilarning ishtiroki;
9) mashqlarni ko’rsatishda ko’rgazmalilik: vositali va vositasiz – ko’rsa tishda o’qituvchining aynan ishtiroki, yordamchilaridan - yo’riqchilardan fodalanish;
10) pedagogik nazorat;
11) darsda tarbiyaviy ish;
12) yakun yasash, muskullarni bo’shashtiradigan mashqlarni bajarish, uyga vazifa berish va boshqalar dars zichligiga ta’sir etuvchi omillardir.
Darsning umumiy zichligini (DUZ) yoki uning qismlarini zichligini aniq lash uchun o’quvchilarning aktiv “faol” hara katlariga (FH)ga sarflangan vaqti umumlashtiriladi. Bunga (t_fx) darsda jismoniy mashqlarni bajarish uchun sarf langan vaqt, eshitish, kuzatish va darsni tashkillash, o’zini oqlamaydigan kutishlar va o’quvchilarni bekor qolishi uchun sarflangan vaqtdan boshqa barcha xolatlar “xronometr”lanadi.
“Xrono” – vaqt, “metr” – o’lchov ma’nosini beradigan lotincha so’z bo’lib, taxlilchilar guruhidagilardan bir nafari o’lchash – xronometrlashni yo’lga qo’yadi.
Xronometrlovchi dars boshlanishiga qo’ng’iroq chalinishi bilan sekundomer da dars mazmunidagi yuqorida qayd qilingan komponentlarni – darsdagi foydali ish(I)ni, o’qituvchining dars materialini o’quvchilarga tushintirish (T) – o’quvchilarni eshitishi, ularga tushintirish uchun sarflangan vaqtni hamda dars davomida o’quvchilarning dars materialini o’rganish, o’zlashtirishga sarflamay bo’sh(B) qolgan vaqtini hisoblab bayonnomada qayd qiladi. Xronometrlovchining bayonnomasining matnini navbatdagi sahifada berdik. Bu vaqt(t_fx) 100%ga ko’paytiriladi va darsning “umumiy” “vaqtiga” t_u bo’linadi.

To’laqonli jismoniy madaniyat darsining umumiy zichligi 100% ga yaqin bo’lishi lozim. Umumiy zichlikning foyizini kamayishiga quyidagilar sabab bo’lishi mumkin:
- o’zini oqlamaydigan darsdagi besamar vaqt o’tkazishlar (darsni kech boshla nishi, o’qituvchini kech dars boshlashi, mashg’ulot joyini, jihozlarni darsda foyda lanish uchun tayyor emasligi, o’quvchilarni darsga kech qolishi va x.k.lar) o’quvchilarni navbat kutishi va boshqalar orqali sodir bo’ladigan o’quvchilarni bo’sh qolishi;
- o’qituvchini darsga tayyor emasligi, darsni tashkillanishi va mazmunini o’ylamaslik orqasidan sodir bo’ladigan pauzalar;
- darsda o’quvchilar uchun ortiqcha va samarasi oz bo’lgan so’zlar orqali beriladigan axborotlarning aytarli ortiqchaligi uchun ko’p vaqt sarflanishi;
- shug’ullanuvchilar intizomini qoniqarsizligi, buyruq va ko’rsatmalarni ko’p marotabalab takrorlashlar, o’quvchilarga beriladigan ogohlantirishlar, takro riy tushintirishlarda vaqtdan noratsional foydalanish sabab bo’ladi va h.k.lar.
M asalan, agar o’qituvchi aybi bilan darsda bo’sh qolish 1 min. ni tashkil etsa, unda darsning umumiy zichligi quyidagi­cha hisoblanadi.