3-мавзу: Иқтисодиётда бозор механизмларини жорий этиш узоқ муддатли барқарор ўсишнинг пойдевори (4 соат) режа

3.5.-расм. 2014-2019 йилларда Европа мамлакатларида акциядорлик 
жамиятларининг капитал таркиби таҳлили, фоизда
5
3.5.-расм маълумотларидан кўриниб турибдики, Европа мамлакатлари 
акциядорлик жамиятлари капитали таркибида қарз капиталининг улуши 2014 
йилда 44,57 фоиз бўлган бўлса, 2019 йилга келиб, 31,54 фоизни ташкил этган. 
Бу эса, ўз навбатида, акциядорлик жамиятлари капиталининг ортиши қарз 
инструментлар ва кредитларни жалб қилиш эвазига эмаслигидан далолат 
беради. Капитал таркибида хусусий капиталнинг улуши йилдан-йилга ўсиш 
тенденциясига эга. 2014 йилда хусусий капитал улуши 55,43 фоизни ташкил 
этган бўлса, 2019 йилда 68,46 фоиз бўлган. Хусусан, акциядорлик 
жамиятларида хусусий капиталнинг ўсиши мазкур жамиятларнинг ўз 
маблағлари манбалари ортиб бораётганлигини кўрсатади. Хусусий капитал 
улушининг юқори бўлиши, акциядорлик жамиятлари юқори молиявий 
барқарорлигини ҳамда қарз капиталига муҳтож эмаслигини кўрсатади. 
Хулоса қилиб шуни таъкидлаш мумкинки, акциядорлик жамиятлари 
капиталида қарз капиталининг улуши кам бўлиб, хусусий капитал 
улушининг юқори бўлиши капиталдан кутилаётган даромад юқори, 
молиявий институтларга аҳоли ва хорижий инвесторларнинг ишончи юқори 
эканлигидан далолат беради. 
Хорижий мамлакатлардан Норвегиянинг реал иқтисодий амалиётига 
назар ташлайдиган бўлсак, мазкур мамлакат давлат бозор иқтисодиётини 
муваффақиятли амалга оширганлигига гувоҳ бўлишимиз мумкин. Норвегия 
бизнес мактаби тадқиқотчилари олиб борган тадқиқот натижаларига кўра, 
мамлакатда фаолият кўрсатаётган фирмалар таҳлилига мувофиқ ғаройиб 
хулосага келишган: давлат фирмаларига кўра, хусусий фирмалар меҳнат 
унумдорлиги даражаси, барча мезонлар бўйича самаралироқ эканлиги ўз 
тасдиғини топган.
Ҳатто, таълим даражаси дунёда энг юқори бўлган мамлакатларда ҳам 
коррупция ва қариндош-уруғчилик ришталари ҳолатларининг учрамаслиги, 
иқтисодиёт нисбатан очиқ ва барча давлат компанияларида корпоратив 
бошқарув деярли мукаммал стандарт талабларига эга эканлиги ҳамда барча 
хусусий компаниялар янада самарали фаолият кўрсатаётганига амин 
бўламиз. 
Давлат корхоналарининг самарасизлиги муаммоси умумий дунё тренди 
ҳисобланади. Кўпгина иқтисодчилар, жумладан, Дж.Стиглиц (Нобель 
мукофоти совриндори, 2001 йил), А.Шлейфер, Р.Вишнилар ҳам давлат 
иштирокидаги корхоналар хусусий компанияларга нисбатан самарадорлиги 
анча паст эканлигини таъкидлашади. Шунинг учун давлат компаниялари 
фаолиятини чеклаш лозимлиги уқтирилади.
Умуман олганда, Ўзбекистон Республикаси давлат корхоналари улуши, 
улар фаолияти ва таъсир доирасини бошқа мамлакатларга нисбатан 
5
http://pages.stern.nyu.edu

---

солиштирадиган бўлсак, бу даражалар Ўзбекистон Республикасига нисбатан 
анча паст эканлигини кўришимиз мумкин. 
2000 йилларнинг ўрталаридан бошлаб, баъзи мамлакатларда 
маҳаллийлаштириш дастурининг амалга оширилиши ва маҳаллий 
корхоналарни "Миллий чемпионлар" деб аташ учун қўллаб-қувватланган 
стратегия муваффақиятсиз якунланди. Давлат корхоналари, дунёдаги 500 та 
йирик компаниялар орасида 2007 йилдан бери 33-37% капиталлашув 
даражасини йўқотган.