3-mavzu. İlmiy tadqiqotning namayon bo’lish jihatlari va shakllari. Reja

İlmiy nazariyalarni profileraciya qilish tamoyili (yoki P. Feyerabendning ilmiy bilishning anarxistik nazariyasi). Nazariy g’oyalarning soni va rang-barangligi bilan ob`ektni mukammal bilish imkoniyati ortib borishini nazarda tutadigan mazkur tamoyilni «kvadratga ko’paytirilgan to’ldiruvchanlik tamoyili» deb nomlash mumkin. Mazkur tamoyil absurd darajasiga etkazilgan to’ldiruvchanlik tamoyilga o’xshab ketsa-da, murakkab ob`ektlarni bilishda (masalan, «İnson va barcha mavjud yondashuvlar, nazariyalar, yo’nalishlar, maktablar, ta`limotlar» muammosini oladigan bo’lsak) o’zining layoqatliligini ko’rsatadi.
Verifikaciya tamoyili – mohiyat-e`tibori bilan formal mantiqni etarli asoslash tamoyilining o’xshashi. Uning asosiy mazmuni juda sodda–ilmiy bilim tizimiga kiritiladigan qoidalar asoslangan bo’lishi kerak. Ammo haqiqiy yoki asoslangan ilmiy bilimning umum e`tirof etilgan mezonlarini tanlash muammosi haqida bunday deyish mushkul. Afsuski, bu erda olimlar o’rtasida yakdillik yo’q. Mantiqiy pozitivizmda har qanday bilimni eng sodda atomar empirik mulohazalar, qaydlarga bog’lash orqali empirik asoslash imkoniyati mana shunday mezon bo’lib xizmat qiladi.
Falьsifikaciya tamoyili–mazkur tamoyilga binoan, faqat inkor etish orqali tekshirib ko’rish imkoniyati mavjud bo’lgan bilimgina ilmiy bilim bo’lishi mumkin. An`anaviy ilmiy bilimni soxta, mistik, ezoterik va boshqa shunga o’xshagan ta`limotlardan ajratishda falьsifikaciya tamoyili ayniqsa katta samara beradi. Masalan, kimdir osmonda illyuminatorlaridan o’zga sayyoraliklar qarab ketayotgan uchar likopni ko’rdim deb aytsa, mazkur bilimni ilmiy nuqtai nazardan ko’rib chiqish uchun uning yolg’onligi yoki haqiqiyligini tanqidiy tekshirish imkoniyati (guvohlar, fotosurat, qayd etilgan radiosignallar va sh.k.) bo’lishi kerak.
Mazkur tamoyilni K. Popper ta`riflab bergan. Ammo uning asosiy g’oyasi ozmi, ko’pmi aniq darajada ilgari ham tadqiq qilingan edi. Masalan, F. Nicshe «Yaxshilik va yomonlikning narigi tomonida» asarida: «Nazariyani inkor etish mumkin emasligi uning eng muhim jihatlaridan biridir. Aynan mana shu jihati bilan u eng nafis aql egalarini o’ziga tortadi»⁴¹, deb yozadi.