3-mavzu. İlmiy tadqiqotning namayon bo’lish jihatlari va shakllari. Reja

III. Xususiy ilmiy metodlar–materiya harakatining asosiy shakliga mos bo’lgan muayyan fanda qo’llaniladigan bilish usullari, tamoyillari, tadqiqot usullari va tartib-taomillari majmui. Mexanika, fizika, kimyo, biologiya va ijtimoiy-gumanitar fanlarning metodlari shular jumlasidandir.
IV. Fan metodlari–ma`lum fan tarmog’iga kiruvchi yoki fanlar tutashgan joyda vujudga kelgan muayyan fan sohasida qo’llaniladigan usullar tizimi. Har bir fundamental fan, mohiyat-e`tibori bilan, o’z predmetiga va o’ziga xos tadqiqot usullariga ega bo’lgan sohalar majmuidir.
V. Fanlararo tadqiqot metodlari–asosan fan sohalari tutashgan joyda amal qiladigan (metodologiyaning turli darajasi elementlarini birlashtirish natijasida yuzaga kelgan) bir qancha sintetik va integrativ usullar majmui. Mazkur metodlar kompleks ilmiy dasturlarni amalga oshirishda keng qo’llaniladi.
Shunday qilib, metodologiya ma`lum bir, hatto, «eng muhim metod»ga ham bog’liq bo’lmaydi. «Olim hech qachon faqat bitta ta`limotga tayanib qolmasligi, hech qachon o’z tafakkur metodlarini faqat bitta falsafa bilan cheklab qo’ymasligi kerak»³⁷. Metodologiya alohida metodlarning oddiy yig’indisi, ularning «mexanik birligi» ham emas. Metodologiya – turli darajadagi usul va tamoyillarning faoliyat sohalari, yo’nalishlari, evristik imkoniyatlar, mazmunlar, tuzilmalar va hokazolarning murakkab, yaxlit hamda muvofiqlashtirilgan tizimi.
Endi asosiy (aniqrog’i, eng mashhur) metodologik tamoyil va yondashuvlarni tavsiflashga o’tamiz (asosiy principlarni ajratish ancha bahsli masala). Yuqorida takror qayd etib o’tganimizdek, metodologik tamoyillar va yondashuvlar yangini bilishga aniq yo’l ko’rsatib bera olmaydi. Bu nuqtai nazardan ular ancha mavhumdir. Ammo, evristik ta`limotlardan farqli o’laroq, metodologik tamoyil va yondashuvlarni aniq, izchil shaklda ta`riflab berish mumkin. Bilishning mazkur yondashuvlari tamoyillar tarzida ta`riflangunga qadar ham qadim-qadimlardan qo’llanilib kelingan, ammo ularni refleksiya qilish, muayyanlashtirish, ularning amal qilish sohalarini mufassal tahlil qilish asosan XX asr metodologiyasida amalga oshirildi.
Har bir tamoyil yuzasidan shu qadar ko’p adabiyotlar borki, ularni bir erga to’plasa, tog’ hosil bo’ladi. Ammo ularni o’qish mazkur tamoyillarning muxtasar tavsifiga taqqoslaganda tadqiqotchiga juda kam metodologik ma`lumotni beradi. Mufassal tadqiqotlar professional metodologlarga o’z qarashlarini muayyanlashtirish va himoya qilishlari uchun foydalidir.