3-Mavzu. Ilk o’rta asrlarda O’zbek davlatchiligi: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayot. Yerga bo’lgan yangi egalikmunosabatlari, uning oqibatlari

3-Mavzu. Ilk o’rta asrlarda O’zbek davlatchiligi: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayot. Yerga bo’lgan yangi egalikmunosabatlari, uning oqibatlari

REJA

1. Erga egalik munosabatlarining paydo bulishi

2. Eftaliylar davridagi O’zbekiston xalqlarining ijtimoiy- ixtisodiy va madaniy axvoli

3. O’zbekiston xalqlari Turk hakonligi davrida

ADABİYOTLAR

1. İ.Karimov Tarixiy xotirasiz kelajak yuq. 1998 yil

2. O’zbekiston xalqlari tarixi. 1992, 55-70 b.

3. Abdulgoziy. shajaraiy turk. T. 1992 yil.

4. Azamat Zie. Eftalitlar. O’zbekiston ovozi, 1994. 2- mart.

5. Maxmudov K. Turkiy kavmlar taqdiri. Fan va turmush. 1990 yil 12- son.

6. N.Raxmanov. Turk hakonligi T. 1993 yil.

7.Azamat Ziyo.O’zbek davlatshiligi tarixi.T.2000

8.O’zbekiston tarixi. 1-qism. A.Sagdullaev, B.Eshov tahriri ostida.T.1999.

9. A.Sagdullaev Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda. T.1996

10.O’zbekiston tarixi T.2003,2006

Mamlakatimiz hududida milodimizning İV-V asiridan etiboran erga egalik munosabatlari, yani feodal ishlab shiqarish munosabatlari qaror topa boshladilar. «Feodal»- lotinsha katta er egasi. Turli mamlakatlarda feodal ishlab shiqarish munosabatlari turlisha kurinishi sodir buldi. Mamlakatimiz hududida feodalizm, yani erga egalik munosabatlari malum darajada uziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan. Bu erda dehqon Rusiyadagi singari mulkdor feodal er egasiga emas, balki erga boglanib qolgan edi. Tekin ishlab berish (barshshina) bu erda iqtisodiy jihatdan foydali bulmaganligidan sugoriladigan dehqonshilik hukmron bo’lgan butun Markaziy Osiyohududida ekspluatatsiya shakli renta- solik xarakterini kasb etgan. Renta soliqni malum hududdagi jamaoga uyushgan erkin dehxonlar tulganlar. Bu erkin dehqonlar kashovarzlar deb atalganlar. Er egasi bulib olgan xarbiy zadoganlar dehqon deb atalgan. Markaziy Osiyoning hududidagi fiodalizmning uziga xos xususiyati shundaki, bu erda sheklanmagan mustabid sharqona kurinishdagi markazlashgan kushli hakimiyatga intilish utivorlik ahamiyat kob etgan.

Mamlakatimiz hududida ilk fiodalizm davrida toshkil topgan yirik davlatlardan biri- Eftalitlar davlatidir. V- asrning o’rtalarida urto Osiyoga shiddat bilan kirib kelgan bu yangi kushmanshi axoli yozma manbalarda eftal, xeftal, xaytal, xetal, abdal, idal, tetal degan nom bilan tilga olinadi. Eftal, aslida eftalon deb yuritilgan kabil nomidan olingan. Vaxshuvar boshlik Eftalitlar tashikl topgansh, bu nom kabila nomidan davlat nomiga kushgan. Eftaliylar shoxi Vaxshuvor 457yili shaganien, Toxariston va Badaxshonni bosib oladi. Sugdda Xieniylar hukimronligi ham brxom topdi. Eftlitlar davlati V asrning o’rtalarida nihoyatta kushayadi. Bu Sasaniylarning qarshi yurish boshlashiga sabab buladi. Ayniqsa Peruz hukimronligi davrida Eftaliylarga karshi ush marta yurish qiladi. Bu yurishlar muvaffiyaqiyatsiz tugaydi. Qisqa muddat ishida Eftaliylar (V asrning ikinshi yarmi VI asr boshlarida) urto Osiyo, sharxiy Eron, shimoliy Hindiston va sharqiy Turkiston erlarini yagona hududga birlashtirib urto asrlarning yangi qudratli davlatiga asos soladi.

Eftalitlar tasarrufiga birlashgan davlatlarning geografiyasi qanshali boshqa bulsa aholisining etik tarkibi ham shunshalik kurama, iqtisodiy hayoti ham uzaro keskin farq qilardi.Eftaliylar kushmanshi bo’lganligi tufayli Xitoy manbalaridir ularning shaharlarining yuqligi va ular doymo yaylovlarda yashaytuginligi qayd etilgan bo’lgansa, Vizantiya muarrixlarining asarlarida uning aksinsha, ular shaxarlik ekanligi takidlanadi. Kushmanshi kabilalar erlik utrokli axoli bilan karashib ketadi. Natiyjada ularning bevosita vorisga aylanadi. shunday qilib Eftaliylar davlatida yashavshi axolining bir qismi dexqonshilik ikkinshisi shorvodorlar bo’lgan. Toxoriston va Sugda rivoj topgan dehkonshilik va bogdorshilikning markazi bo’lgan. Kashqadaryo va Zarafshon vodiylarida galladan tashkari, sholi ham etishtirilar edi. Xitoy manbalarida sharqiy Turkiston va urto Osiyo erlarida paxta kuplab etishtiriladigani aytiladi. Xitoy bozorlarida unnan tukilgan onq motoga talabning ansha kushli ekanligi aytiladi.

VI asr oxirlarida boshlangan uzaro kabilaviy urushlar va suloloviy kurashlar oqibatida Turk xakonligi 603 yilda ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi. ulardan biri Mugulistonda toshkil topgan sharkiy turk xakonligi, ikkinshisi esa urto Osiyo, Jungoriya va sharkiy Turkistonning bir qismini uz tasarrufiga olgan Garbiy turk xokonligi edi. “arbiy xakonligining markazi Ettisuv edi. Xokonning ezgi karorgoxi İsfijob yakinida Mingbuloqda, ikkinshisi- Sueb shaxarida bo’lgan. Garbiy xokonlik ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihattan sharqiy xokonligidan farq qilardi. Garbiy xaqonlikning katta qismi utroq- dexqonshilik, xunarmandshilik va savdo sotiq bilan mashxur edi. VII asrning birinshi shoragida Garbiy xokonlik nihoyatta kushayadi. Xokon Tunyabgu hukimronlik kigan yillarda (618- 630) boshqaruv tarkibida isloq itiladi. utroq aholili vloyat hokimlarini xokonlik mamuriyati bilan bevosita boglash va ular ustidan nazaratni kushaytirish maqsadida maxalliy hukimdorlarga xokonlikning yabgu unvoni berilib, ular xokonning noibiga aylandilar. ularning ustidan nazorat qilishi maqsadida xuzurlariga xokonlikning vakillari- tudunlar yuboriladi. Tudunlar vilotyalarda boju yasoklarni jamgarish ustidan naxorat qilar va ularni xakon qarorgoxiga junatish bilan shugillanardi.

Biroq xokonlikning xarbiy mamuriy tayanshi hisoblangan dulu nushubi kabi kabila uyushmalari zadoganlar hokimiyat ushun toboro kushayb borgan kurash oqibatida Garbiy turk xokonligi ziflashib, bulinib ketadi. shoshdan to Beshbali va Turfongasha bo’lgan vilotyalarda dulu kabila ittifoqidagi turkashlar hukimronligi urnatiladi. Bu davlat tariyxda Turkashlar xokonligi nomi bilan yuritiladi.

VI-VII asr boshlarida Tarbiy turk xokonligining shorvador va utroq- dehkonshilik aholisining xujalik va ijtimoiy xaeti rivojlana boshlaydi. Kushmansha shorvodor turklarda urug jamoashilik ananalari kushli edi. Kabila va urug jamaolarning negizgi katta oylalardan iborat bo’lgan. ularni xarbiy zodoganlardan shiqqan beklar boshqarardi. shaxarlarda xunarmandshilik va savdo sotiq ishlari rivojlanadi. Turklar sorrojlik, metall rudasi kozib olish va undan ayniqsa qurol- yaroq va zebi- zeynat yasashda juda moxir edilar. Fargona va Sugdda oltin, mis, temir va sinob, Elokda qurgoshin, kumush va oltin qazib olinardi. Bu davrda Sugda savdogarlarining mavkey baland bo’lgan.

V-VI asrlarda urto Osiyoda feodallashish jarayon tobora avj olib feodal zulm kushayadi. Er va suvdan ajralib kashshoklik turmushga uta boshlagan ozod zirotkar kashovozlar zadogan dehkonlar asoritiga tushib, karam kadvarlarga aylanadi. Bunga karshi xalq kuzgoloni V asrning boshlarida Eronga koxin Mazdak ibn Xamdodan boshshiligida buldi. Mazdakshlar «hamma barobar bulsin» degan goyani olga surdilar. Mozdak kuzgoloni bostirilib oradan qariyb yarim asr utgash Buxaro voxasida shunday xalq qozgoloni boshlanadi. unga Abruy boshshilik qiladi. Tariyxshi Narshaxiyning ezishisha, kuzgolon natijasida Abruydan jabrlangan zodagon dehqon va boy savdogarlar Buxoro viloyatini tark etib, Turkiston va Taroz atrofiga borib urnashadilar. ular Turk xakonidan erdam suraydi va u uguli Elbars boshliq kushin yuboradi. Natijada kuzgolon bostiriladi.

VI- VIII asrlarda feodal munosobotlar rivoj topishi bilan bir vaqtga tarkoklik ham kushaydi. V-Vİ asrlardaek o’rtaOsiyoning ayrim viloyat va voxalarida yirik shaxarlarga tayangan 15 dan ortiq mustaqil davlatlar tashkil topgan edi. Bunday davlatlardan eng yiriklarida Sugdda ixshidlar, Toxaristonda malikshoxlar, Xorazmda xorazmshoxlar, shosh va İloqda budun va dehkonlar, Fargonada ixshidlar xukimronlik qilardi. ular Turk xokanligiga boj tulap uz mustakilligini malum darajada saqlab turgan, ular orasida eng yirigi Sugdining ilk feodal davlatlari uyushmasi ediİlk feodal davlatlardan yana biri Toxariston edilar. u Amudaryoning yuqori xavzasida, yani xozirgi Surxondaryo viloyati, Tojikistonning janubiy va shimoliy Afgoniston erlarida joylashgan edilar. Podshosi malik atalgan. Bu mutaki davlat Xuttalon, shganien, Termiz, Badaxshon kabadien kabi 27 togli va tog oldi viloyatlarni birlashtirgan. ularning har birining uz xokimi va shoparlari bo’lgan. shogonienning hokimi shagonxudot, Termiz hukimdori termizshox deb yuritiladi. Manbalarda Toxaristonning aholisining yarmi maxalliy, yarmi esa turklar bo’lgan. ular toxar, turk va maxalliy tilda suzlashgan. ular budda dininga siginganlar. Toxaristoning poytaxti Balx shaxari bo’lgan. Toxariston mustaqil davlat bulsa ham lekin markazlashmagan edi.

Bu davrda Fargona vodisida yana bir ilk feodal davlat hukim surardi. Bu mamlakat hakidagi dastlabki yozma malumot Xitoy elshisining m.av. 128 yilga oid xisobotida Davan shaklida ushraydigan edi. Fargona nomi esa V asrlardan malum. uning podsholari- dehkon, ayni vaqtta forssha ixshid deb yuritilgan. Paytaxti Kosen shaxri, keyinroq Axsikat axari bo’lgan. Xitoy manbalarida tariflangan, Fargona erlari juda unimdor, axolisi dehqonshilik va bogdorshilik bilan shugillangan. Koson, Axsiket va Kubo kabi yirik shaxarlarida xunarmandshilikning turli sohalari rivoj topib, uning maxsulotlari ishki va tashki bozorga shiqarilgan.

shoshda axoli turksha va sugdsha suzlashgan. Lekin bu erda sugd tili rasmiy til sifatida yuritilib, davlat ishlarga oid hujjat, tangalar zarb etishda, hukimdor nomidan eziladigan xatlar sugd tilida bitiladi. Bu davlatlarda borgan sari shaxarrlar kengayib xunarmandshilik joylari kupaydi. shaxarlar endi ush kismdan: podshox kasri. joylashgan kox, ishki shaxar (shaxriston) va tashki shaxar (Rabod) dan iborat bo’lgan. Manbalarda qayd etilishisha. VII asrda Buzaro besh qisimdan iborat bulib u besh qator devorlar bilan uralgan. İlk o’rta asrlarda Sugdda shaxar va qishloq axoli «naf» deyilgan.

VI-VIII asrlarda Turon axolisi zardushtiy, budda, xristianlik, moniy va kam (shomon) kabi dinlarga singan. Axolining kushiligi utga topunivshi majusiy bo’lgan.