3-мавзу: ижтиҳод ва мазҳаблар режа: Ижтиҳод тушунчаси ва турлари

салам
2
келишувига изн берилган (Абу Довуд, Байъ,70). Бу ерда иккинчи 
ҳодисага таяниб қиёс тарк қилиниб, истеҳсон йўлига ўтилмоқда. 
2. Ижмога таянган истеҳсон. М: Ҳунармандга мол буюртма бериш 
маносида келган истисно келишуви ижмога таянади. Чунки, асрлар давомида 
бунга қарши чиққан олим бўлмаган. 
3. Зарурат ёки эҳтиёжга таянган истеҳсон. М: Ифлосланган қудуқнинг 
бир қисм сувини чиқариш билан тозаланган ҳисобланиши.
4. Махфий қиёсга таянган истеҳсон. М: Маҳаллий қоидага кўра маҳсус 
қайд қилинмагунча ерни сотиш билан келишилган ҳақлари ўзидан олувчига 
ўтмайди. Бу масалада вақфни сотишга қиёси очиқ ёки равшан қиёс, ижарага 
2
Олдиндан пул, мол бериш ҳақидаги аҳднома. 

---

қиёси эса махфий қиёсдир. Вақф истеҳсон йўли билан ижарага қиёс қилиниб, 
иртифоқ
3
(сув ичиш, сув олиш, ўтиш каби) ҳақларнинг вақф доирасига кириш 
асоси белгиланган. 
5. Урфга таянган истеҳсон. Маҳаллий қоидага кўра вақф абадий бўлиши 
керак. Бу эса вақфнинг фақатгина кўчмас мулкларда бўлаолиш маъносини 
билдиради. Ҳолбуки, Имом Муҳаммад аш-Шайбоний китоб ва шу кабиларни 
вақф қилиниши, урф ҳолига келган нарсаларни қиёсга зид бўлиш билан бирга 
вақфга ҳос бўлаолишига ҳукум қилганлар. Шунга кўра нақд пул вақфларига 
ҳам фатво берилган. 
6. Маслаҳатга таянган истеҳсон. Маҳаллий қоидага кўра зироат 
шерикчилиги, ижара келишувига қиёсан тарафлардан бирининг ўлими ила 
тугайди. Аммо ҳосил ҳануз етишмаган ҳолатда ер эгаси ўлса, меҳнат 
эгасининг манфаатини ҳимоя қилиш мақсадида истеҳсон қилиниб аҳдлашув 
ҳосил олинмагунга қадар узайтирилган ҳисобланади.
Кўриниб турибдики, бир-бирига мухолиф ҳар икки томон истеҳсон 
маъносини чегаралашда бир иттифоққа келмаганлар. Истеҳсон билан ҳукм 
чиқариш жоиз деганлар “истеҳсон” деганда бошқа маънони тушунсалар, 
жоиз эмас, деганлар бошқа маънони тушунганлар. Агар истеҳсоннинг нима 
эканлиги маъносида келишганларида эди, ихтилоф қилмасдилар. 
Ҳанафийлар истеҳсон қилган масалаларнинг асосида доимо юқоридаги 
далиллардан бири бўлган. 
Имом Шофиъий илк мужтаҳид саҳобалар давриданоқ оғзаки тарзида 
нақл қилиниб келинаётган усул қоидаларини жамлади, бир тизимга солди ва 
ўз назарияларини ҳам баён қилди. 
Имом Шофиъий, аввалига Макка олимларидан, сўнгра сунний мазҳаб 
имомлари Молик ибн Анас, шунингдек Абу Ҳанифанинг энг катта 
шогирдларидан бири Муҳаммад аш-Шайбонийдан ва Аҳмад ибн Ҳанбалдан 
илм ўрганди. У ҳанафийларнинг раъй-фикр мактаби ҳамда моликийларнинг 
ҳадис мактаби олимларининг фикрларини уйғунлаштириб янги бир мазҳабга 
асос солишга эришди. Бу мазҳаб ўз асосчисининг қўлида икки даврни 
бошдан кечирди. Биринчи давр – Бағдодда илк қарашларини баён қилган 
“Эски Рисола” ва бошқа бир қатор асарларини шу ерда ёзиб, Эски мазҳабига 
асос солди. Сўнгра Мисрга бориб, у ерда ўзининг аксарият фикрларини 
ўзгартириб, китобларини қайтадан ёзди, хусусан “Янги Рисола”ни ва янги 
мазҳабига асос солди. Шофиъийнинг эски ва янги мазҳабидаги 
қарашларининг аксарияти бир-биридан тубдан фарқ қилади. Хаттоки, унинг 
ўзи бу ҳақида “Кимки мендан бағдодий китобларимни ривоят қилса, унга 
ижозат бермайман”- дейди.