3-мавзу: ижтиҳод ва мазҳаблар режа: Ижтиҳод тушунчаси ва турлари

Биринчи даражадагилар, шариат бўйича мужтаҳидлар бўлиб, мустақил 
ижтиҳод қилиш орқали фиқҳий манбалардан ҳукмларни чиқариб олиш 
салоҳиятига эгадирлар. 
Иккинчи 
даражадагилар, 
мунтасаб, 
яъни 
нисбат 
берилган 
мужтаҳидлардан иборат бўлиб, истинбот усуллари бўйича имомлари изидан 
борсалар ҳам, баъзан фаръий (жузъий) масалалар бўйича уларга хилоф йўл 
тутадилар, яъни услубда қарам, аммо жузъиётда эркиндирлар. Таҳовий, 
Кархий, Абу Бакр Асам шулардан эди. Масалан Кархий уйланиш бўйича 
кафоат (тенгдошлик ва лаёқат) масаласида ҳанафий мазҳабига қарши туради, 
Абу Бакр Асам турмушга чиқариш масаласида сағира (балоғатга етмаган қиз) 
устидан ваколат қоим бўлишда ҳанафий мазҳаби ва фақиҳлар кўпчилигига 
қарши туради. Шунингдек, Абулқосим ва Ашҳаб Бувайтий моликий мазҳаби 
бўйича, ҳамда Мазиний шофиъий мазҳаби бўйича айрим фаръий масалаларда 
мазҳаб пешволарига қарши турадилар. 
Учинчи даражадагилар, мазҳаб бўйича мужтаҳидлар бўлиб, усул ва 
фуруъ бўйича мазҳаб имомига қарши турмасдан, фақат имомдан бирон раъй 
ва фикр мавжуд бўлмаган масалалар бўйича ижтиҳод қилиш ваколатига 
эгадирлар. 
Тўртинчи 
даражадагилар, 
таржиҳ 
қилувчи 
(устун 
қўювчи) 
мужтаҳидлар (асҳобут­таржиҳ)дан иборат бўлиб, турли масалалар бўйича 
ривоят қилинган назарияларнинг айримларини айримларидан устун қўйиш 
ваколатига эгадирлар.
Бешинчи даражадагилар, истидлол қилувчилардан иборат бўлиб, бир 
фикрни бошқа бир фикрдан устун қўймасдан, ишончга сазовор бўлган 
сўзларни изоҳлаб бериб, ҳукмни таржиҳ қилмасдан далилларни солиштириб 
кўрадилар, масалан, «бу ундан кўра қиёсга мувофиқроқ» дейдилар ёки 
ривоятларни таржиҳ қиладилар. 
Абу Заҳра Ибн Обидин зикр этган гуруҳлардан 5­даражадагилар билан 
4­даражадагилар ораларида фарқ аниқ эмаслиги, шунинг учун охирги уч 
гуруҳ 
фақат 
мухаррижлар 
ва 
таржиҳ 
қилувчилар 
гуруҳларига 
қисқартирилиши кераклигини таъкидлайди. 
Олтинчи даражадагилар муқаллидлар гуруҳларидан иборат бўлиб, 
сўзлар ва ривоятларни танлаб олиш бўйича чегараланган ижтиҳод 
салоҳиятига эга бўлсалар ҳам, ҳақиқатда улар тақлидчилардир. Фақат 
шунчаки мазҳаб соҳасида тафсир этиш ва чегарадан чиқмасдан ақлий 
фаолият юритиш малакасига эгалар. 
Аммо қуйидаги икки гуруҳ фақат муқаллид бўлиб, фиқҳ ҳукумларини 
тўплаш ва тартибга солиш ишлари билан шуғулланиб, фиқҳий ижтиҳод 
ваколатига эга эмаслар. Улар ҳуффоз (ҳофизлар) табақаси ва муқаллидлар 
табақаларидир 

---

Ҳофизлар табақаси мужтаҳидлардан эмаслар, лекин мазҳаб бўйича 
чиқарилган ҳукмлар ва ривоятларни биладилар, уларнинг сўзлари ижтиҳод 
бўйича эмас, балки нақл ва ривоят қилиш бўйича ҳужжат ҳисобланади. Улар 
мазҳаб соҳасида аниқ ривоятлар ва таржиҳ соҳасида энг кучли фикрларни 
ривоят қилишда ишончга сазоворлар. Ибн Обидин таъкидлашича, уларда энг 
кучли ривоятларни кучли ва кучсизларидан ажратиб олиш салоҳияти 
мавжуд. У Канз, Дуррул­мухтор ва ал­Виқоя муаллифларини ушбу табақадан 
деб ҳисоблаган. 
Муқаллидлар табақаси фақат таржиҳ масалаларини ўз ичига олган 
китобларни тушунсалар ҳам, сўзлар ва ривоятлар орасида таржиҳ қилишга 
қодир эмаслар. Ибн Обидин уларни «тўғрини нотўғридан ажрата олмайдиган, 
ўнг билан сўлнинг фарқига бормайдиганлар» деб тавсиф қилиб, уларнинг 
изидан борганларга афсус ва надомат билдирган. 
Ҳижрий II аср бошидан IV аср ўрталарига қадар ижтиҳоднинг олтин 
даври ҳисобланади. Бу даврда мазҳаблар вужудга келган ва назариялари 
тақлид этилган ўн уч мужтаҳид мавжуд бўлган. 
Ижтиҳоднинг ҳозирги кундаги ўрни ҳақида Абу Заҳра тўхталиб, 
ҳақиқатан ҳам ижтиҳод эшиги ёпилганми, деган саволни текшириб ўтиб, 
ижтиҳод тўхтатилмаган деган фикрни қўллаб келган фақиҳлар, жумладан, 
ҳанбалий фақиҳларининг айрим фикрларини эслатиб ўтгандан кейин 
қуйидагича хулоса чиқаради: 
«Инсоннинг ақли ва тафаккури учун Аллоҳ очган эшикни ёпишга ҳеч 
ким ҳақли эмас. Бундай сўзни айтган киши қандай далил ва манбага таянади? 
Нега у ўзига раво кўрган ишни бошқаларга нораво деб исботламоқчи бўлади? 
Бундай тўсқинлик яратиш одамларни Қуръон, Сунна ва салафи солиҳ 
асарларидан узоқлаштирди. 
Аҳмад Шалабий ўзининг «Мавсуатул­ҳазоратил­исломия» (Ислом 
тамаддуни қомуси) номли асарининг саккизинчи жилдида ҳозирги даврда 
ижтиҳодга ўтиш зарурияти ҳақида қуйидаги фикрни билдиради: 
«Бугунги кунда ўз фикрларини билдириш, Қуръон ва ҳадисларга 
мурожаат қилиш, шароит ўзгариши оқибатида ҳосил бўлган янги ҳуқуқий 
муаммолар бўйича ижтиҳодга даъват қилувчи янги бир оқим юзага келган. У 
таъкидлашича, ушбу аср (ХХ аср) бошларигача ижтиҳод қилиш зарурлиги 
бўйича ҳеч қандай фикр мавжуд эмасди. Кейинроқ Шайх Муҳаммад Абдуҳ 
ушбу масалани кўтарди. Бундай фикр замон талабини тушунмаган 
кишиларга ёқмаган бўлса ҳам, аста­секин ўз йўлини топа борди ва катта 
олимлар ижтиҳод қилиш зарурлиги ҳақида очиқдан очиқ сўз юрита 
бошладилар. Бора­бора ушбу ғояни қўллаб­қувватловчилар сони ошиб борди. 
Бу эса ижтиҳод учун янги бир босқич ҳисобланади». 
Бугунги кунда ислом ҳуқуқи соҳасида бир қатор замонавий 
муаммоларни ечиш учун ижтиҳоддан фойдаланиш ғояси ҳомийларидан бири 
суданлик ҳуқуқшунос олим, қиёсий қонуншунослик ва жиноят ҳуқуқи 
бўйича мутахассис Абдуллоҳ Аҳмад ан­Наъим араб ва инглиз тилларида 
нашр этилган ўзининг бир қатор ҳуқуқий илмий асарлари билан машҳур. 
Унинг «Наҳва татвийрит­ташриъил­исломий» китобида таъкидланганидек, 

---

бугунги кунда бир қатор ҳозирги замон муаммолари ўз ечимини топмаган. 
Шунинг учун у ижтиҳод йўлига қўйилган тўсиқларни олиб ташлаш 
зарурлигини тавсия қилиб, бу ўринда саҳобаларнинг энг буюкларидан бири 
бўлмиш Умар ибн Хаттоб услубидан фойдаланишга чақиради. 
Унинг таъкидлашича, Ҳазрати Умар ўз даврининг шароитидан келиб 
чиқиб, шахсий фикрга таянган ҳолда ижтиҳод қилган эди. 
Мисрлик атоқли олим Муҳаммад Ҳусайн Ҳайкал «Ал­Форуқ Умар» 
номли китобида бу ҳақда шундай деб ёзади: 
«Ҳазрат Умар иймони кучлилиги ва Расулуллоҳнинг изчил издоши 
бўлгани сабабли, нассга қарши бўлган ҳолларда ҳам жасорат билан 
ижтиҳодга қўл урарди».
VIII ва IX асрларга келиб Қуръонни шарҳ ва тафсир этиш, Пайғамбар 
ҳадислари бўйича тадқиқот олиб бориб, уларни тўплаш ҳамда сохта 
ҳадислардан ажратиш соҳасида изчил ва табиий бўлмаган бир фаолиятнинг 
гувоҳи бўламиз. Усулул­фиқҳ илми асосида шаръий манбалар аниқланиб, 
суннийлик оқимида тўртта асосий мазҳабнинг ҳар бири ўзига хос йўналишни 
белгилаб олган ҳолда, ривожланиш ва тарқалиш босқичларини босиб ўтди. 
Ундан сўнг, ушбу мазҳаблар доирасидан чиқмаслик, фақиҳлар ва мазҳаб 
тарафдорлари учун тақлид этилиши зарур бўлган бир анъанага айланиб 
қолди. Ҳар бир мазҳаб тарафдорлари ўша мазҳаб бўйича ўз имомлари изидан 
бориши зарур деб топилди. 
Баъзи бир фақиҳлар бундай тақлиднинг чегарасини бузиб ўтиб, мазҳаб 
доирасидан чиққан ҳолда тўғридан­тўғри Қуръон, Сунна ва саҳобалар 
ривоятларига мурожаат қилиш билан ижтиҳод қилиш ваколатига эга 
эканликларини даъво қилган бўлсалар ҳам, мужаддидлар, яъни 
янгилаштирувчи ёки тикловчи сифатида танилган бундай олимлар ўз 
фаолиятлари жараёнида қабул қилинган фиқҳий қоидалар доирасидан чиқа 
олмадилар. Улар манбалар ёки услублар ёхуд ислом қонунчилигининг 
умумий тушунчалари ва асослари бўйича ҳеч қандай аҳамиятга эга 
бирон­бир янгилик киргизишга муваффақ бўлмадилар.
Ислом тарихида давлатчилик (имомат ёки хилофат) масаласи бўйича 
суннийлик (аҳли сунна ва-л жамоа) ва шиалик оқимлари вужудга келган. 
Суннийлик Муҳаммад пайғамбар (а.с.)дан сўнг Абу Бакр, Умар, Усмон ва 
Алиларнинг халифаликларини қонуний сифатида эътироф этишса, шиалар 
Алидан олдинги учта халифанинг хилофатини қонуний деб билишмайди. 
Ушбу сиёсий қараш ривожланиб, ақидавий ва ҳуқуқий қарашларга ўз 
таъсирини ўтказган. Натижада бу бўлиниш эътиқодий бўлинишга олиб 
келди. Ҳозирги кунда суннийлик ва шиаликга мансуб бир нечта ҳуқуқий 
мазҳаблар мавжуд. Масалан суннийликда 7 та, шиаликда 3 та мазҳаб бўлган.
Суннийлик оқими, айтиб ўтганимиздек, тўртта асосий мазҳаб (ҳанафий, 
моликий, шофиъий ва ҳанбалий ҳуқуқ мактаблари)га бўлинади. Уларнинг 
муштарак томонлари шундан иборатки, Қуръон, Сунна, ижмо ва қиёсни 
асосий манба деб биладилар. Уларнинг фарқлари асосий масалалар бўйича 
қуйидагилардан иборат: 
биринчидан, у ёки бу ҳуқуқий манбага кўпроқ эътибор бериш; 

---

иккинчидан, ҳар бир ҳуқуқий муаммони ўзига хос ва бошқаларга 
ўхшамайдиган услубда ҳал қилиш; 
учинчидан, манбалардан фойдаланиш қоидаларининг фарқли бўлиши. 
Биз қуйида, мазкур мазҳаблар ҳақида маълумот бериб ўтамиз.