3-мавзу. Демографик таркиблар ва унинг таҳлили 1-маъруза машғулоти

Демографик баланс қандай тузилишига мисол келтириш мумкин. Масалан, бирор ҳудудда йил бошидаги аҳоли сони қуйидагича, деб қабул қилайлик (минг киши):

мавжуд аҳоли сони – 320;
вақтинча ҳозир бўлганлар – 56;
вақтинча йўқлар – 48.
Йил давомида (минг киши):
туғилган сони – 4;
ўлган сони – 6;
доимий яшаш учун кўчиб келганлар сони – 3;

2-режа.Демографик тўлқин ва демографик дивиденд

Бунда қуйидагиларни аниқлаш талаб қилинади:
Йил бошидаги доимий аҳоли сони.
Йил охиридаги аҳоли сони.
Доимий аҳолининг ўртача йиллик сони.

Хусусан, агар нафақат якуний, балки оралиқ санадаги маълумотлар ҳам маълум бўлса, хронологик ўртача кўрсаткич барча мавжуд сонларнинг ўлчанган арифметик кўрсаткичи сифатида ҳисоблаб чиқилиши мумкин, бунда давр боши ва охиридаги сонлар ½ вазн билан, қолган сонлар эса – 1 вазн билан олинади:

• Хусусан, агар нафақат якуний, балки оралиқ санадаги маълумотлар ҳам маълум бўлса, хронологик ўртача кўрсаткич барча мавжуд сонларнинг ўлчанган арифметик кўрсаткичи сифатида ҳисоблаб чиқилиши мумкин, бунда давр боши ва охиридаги сонлар ½ вазн билан, қолган сонлар эса – 1 вазн билан олинади:

бу ерда:
- ўртача аҳоли;
Т – давр узунлиги.
Худди шу маълумотлардан фойдаланиб, формула (3.2) бўйича ўртача аҳолини ҳисоблаб чиқамиз:

3-режа.Демографик босим ва уни аниқлаш

Кўриб турганимиздек, бу формула бўйича ҳисоблаб чиқилган ўртача аҳоли (3.1) формула бўйича ҳисоб-китоб берган миқдордан кўра 1 060,8 минг кишига кўп бўлди. Бу Ўзбекистон аҳолиси ушбу даврда бир меъёрда ўзгармаганлиги туфайли рўй берган.
Бироқ календар йил ичида ҳам шундай вазиятлар бўлиши мумкинки, бунда бир меъёрдалик гипотезаси ишламайди (масалан, курорт шаҳарларда) ва ўртача йиллик аҳоли яшаган киши-йиллар умумий сонига яқин бўлиб хизмат қила олмайди. Айтмоқчи, 3.1-жадвалда келтирилган мисолда ўртача йиллик аҳоли га, киши-йиллар умумий сони эса атиги 598,41 га тенг. Бундай ҳолларда демографик кўрсаткичларни ҳисоб-китоб қилишда хатога йўл қўймаслик учун агар, албатта, оралиқ саналардаги аҳоли сони ҳақида маълумотлар маълум бўлса, (3.2) формуладан фойдаланиш мақсадга мувофиқ.

Бир меъёрдалик гипотезаси иш бермайдиган узоқ муддатли вақт даврлари учун аҳоли сонининг доимий суръатдаги (экспоненциал, геометрик прогрессияда) ўзгариши гипотезасини қўллаш зарур. Бу ҳолат узлуксиз ўсиш суръати ҳақида гап борганда муҳокама қилинган. ифодадан келиб чиқадики:

• Бир меъёрдалик гипотезаси иш бермайдиган узоқ муддатли вақт даврлари учун аҳоли сонининг доимий суръатдаги (экспоненциал, геометрик прогрессияда) ўзгариши гипотезасини қўллаш зарур. Бу ҳолат узлуксиз ўсиш суръати ҳақида гап борганда муҳокама қилинган. ифодадан келиб чиқадики:

Бизнинг мисол учун: