3-mavzu: Bosim to’g’risida umumiy tushunchalar. Bosim o’lchash asboblarining tasnifi. Suyuqlikli bosim o’lchash asboblarining tuzilishi va vazifasi. Suyuqlik manometrlari, ularning tuzilishi va ishlash printsiplari

Pezoelektrik manometrlar
Pezoelektrik manometrlarning ishlashi ba'zi kristal moddalarning mexanik kuch ta'sirida elektr zaryadlarini xosil qilish xususiyatiga asoslangan. Bu xodisa p'ezoeffekt deb nomlanadi. P'ezoeffekt kvarts, bariy titanit va ba'zi boshqa moddalarkristallarida kuzatiladi. P'ezoeffekning o‘ziga xos xususiyati, uning inertsiyasizligidir. Zaryadlar, kuch ta'sir etishi bilan bir zumda xosil bo‘ladi. Kristal qirralarida xosil bo‘layotgan elektr zaryadlari, kuch ta'sir qilayotgan vaqtda saqlanib turadi va uning ta'siri to‘xtashi bilan yo‘qoladi.


Bosim o’lchashda ishlatiladigan issiqlik asboblari.
Nisbatan past bosimlarda gazlarning issiqlik o`tkazuvchanligi bosimga bog`liq. Bu bog`liqlikdan issiqlik manometrlarida foydalaniladi va issiqlik manometrlari 0,0133 dan 1333 Pa gacha bo`lgan bosimlarni o`lchashda qo`llaniladi. Bosim nazorat qilinayotgan muxitga o`rnatilgan bu turdagi manometrlar qizdirgich va termometrdan tashkil topgan. Termometr sifatida termorezistorlar va termoelektrik termometrlardan foydalaniladi. Rasm 15.5 da ko`prik sxemasiga ulangan termorezistorli issiqlik manometri cxemasi keltirilgan. Ko`prikning ikki yelkasiga tok bilan qizdiriladigan metall yoki yarim o`tkazgichli termorezistorlar R_t va o`zgarmas rezistorlar R<sub>1</sub> va R<sub>2</sub> ulangan.
Rezistor R<sub>t</sub> o`lchash muxitida joylashgan, temperatur kompensatori sifatidagi rezistor R_k ballonga kavsharlangan. Gaz bosimi o`zgarishi bilan unung issiqlik o`tkazuvchanligi ham o`zgaradi, bu esa o`z navbatida elektrik qarshilik R_t ning o`zgarishiga hamda ko`prikdagi muvozanatning buzilishiga olib keladi.
Termoelektrik termometrli manometrlada qarshilik emas, o`tkazgichning temperaturasi o`lchanadi. Bu holda termo-EYUK o`lchanayotgan bisimning funktsiyasi bo`ladi.
Manometr (rasm 15.8) qizdirish elementi 1 va termoelektrik termometrdan 2 tashkil topgan. Element tok manbai 3 orqali qizdiriladi; termoelektrik termometrning termo-EYUK millivoltmetr 4 yoki potensiometr yordamida o`lchanadi. Element 200 <sup>o</sup>C gacha qizdirilishi mumkin. Ba’zi manometrlarda qizdirish elementi va termoelektrik termometr bir element sifatida konstruktiv birlashgan bo`lishi mumkin. Manometrning issiqlik o`tkazuvchanligi aloxida gaz uchun darajalanadi.

Rasm -32 Termorezistorli issiqlik manometri sxemasi	Rasm- 33 Termoelektrik termometrli issiqlik manometri sxemasi

Nazorat savollari:
1.Bosim tushunchasi
2.Bosim o’lchaydigan o’lchash asboblari
3.Yuosim o’lchashda ishlatiladigan elektr asboblari.