3-mavzu- o’rta osiyoning O’rta asrlardagi ta’lim-tarbiya muassasalari reja

Jadid maktablari esa eski musulmon maktablaridagi ta'lim uslubining ayrim tornonlarini isloh qilishga, musulmonlarga yangicha, yevropa uslubida ta'lim berishga qaratilgan maktablardir. Bu harakat Turkistonda XX asrning boshlarida boshlangan mahalliy xalqning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida yuz bergan o'zgarishlar, mahalliy ziyolilar orasida ma'rifat va yangilikka intilish hissiyotlarining kuchayayotganini o'zida aks ettirgan edi.
Jadid maktablarida diniy darslar bilan bir qatorda dunyoviy ilmlar ham o'qitilgan. Eski maktablardagi yakka o'qitish usulidan sinfda dars berish usuliga o'tiladi, sinflarda geografik xaritafar, globuslar va boshqa ko’rgazmali qo'ilanmalar paydo bo'ladi; maktabning gigiyenik sharoitlari yaxshilanadi, sinflarda partalar, doska, darslar orasida tanaffus berish kabi yangiliklar joriy qilinadi. Ta'lim muddati 4 yil bo'lib, 1914-1915 yillardan boshlab ayrim jadid maktablarida 2 bosqichli (boshlang'ich va yuqori sinflardan tuzilgan) ta'lim tizimi joriy etiladi. Bunday namunaviy jadid maktablarida arifmetika va geografiyadan tashqari geometriya (handasa) va fizika (hikmat) dan ham darslar berilgan.
Bu ta'lim tarmoqlarining har biri o^’z davrining o'ziga xos ijtimoiy, siyosiy-g'oyaviy jarayonlari bilan uyg'unlashgan holda faoliyat ko'rsatgan.
Shunday qilib, maktablar yoshlarga bilim berish bilan birga. ularga yozish va o'qishni o'rgangan, savodli qilgan. Imom, so'fi, muallim va xalfalar maktabda odob-axloq namunalarini, jumladan umumbashariy axloq qonun-qoidalarini yoshlarga o'rgatgan, ularning hayotiga singdirgan. Maktab yoshlarni o'qimishli, madaniyatli qilib tarbiyalagan, ularning ma'naviy qiyofasini shakllantirgan. Xulosa qilib aytganda maktablar O'rta Osiyo xalqining madaniy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan.
Madrasalar
Madrasa so'zi arabchada "o'rganmoq" ma'nosini anglatib, u O'rta Osiyoda umumiy va oliy ta'lim muassasasi sifatida VIII asr oxiri, xususan, Somoniylar davrida shakllangan. Madrasalar bu davrning yirik shaharlari Buxoro va Samarqandda VIII asrning oxiri va IX asrning boshlarida qurila boshlangan. Unga qadar ta'lim ishlari, yuqorida qayd qilinganidek, maktablar va masjidlarning kutubxonalarida hamda maxsus bilim uylarida olib borilgan.
Dastlabki madrasalar aksari hollarda masjidlar qoshida shakllangan: Masalan. Samarqandda IX asrning ikkichi yarmida qurilgan Raboti-G'oziyon madrasasi va XII asr o'rtalarida qurilgan Qusamiya madrasalari o'sha davr masjidlari bilan yonma-yon yoki tutash tarzda joylashgan.
Bundan maqsad bir joyning o'zida ham ibodatga, ham ilm olishga imkoniyat yaratishdir. Keyinchalik, masalan, Temuriylar davrida madrasalar masjidlar qoshidagina emas, balki alohida binolar tarzida hamda xonaqohlar bilan birga ham qurilib yirik ilm maskanlariga aylantirilgan. Ularning ayrimlari tarkibida o'z ibodatxonasi, ya'ni yozgi va qishki masjidlari bo'lgan. Masalan, Samarqanddagi Mirzo Ulug'bek madrasasi o'z masjidiga ega bo’lgan.
K.Kattayev Movarounnahrdagi ilk madrasa Buxoroda yonib ketgan Forjak madrasasi emas, balki Samarqandda IX asrning ikkinchi yarmida qadimgi Shayxzoda (Poyqaboq) darvozasi yaqinida qurilgan Raboti G'oziyon madrasasi, deb ko'rsatadi. Hatto, uni nafaqat yurtimiz, balki islom dunyosining ham ilk madrasasi bo'lgan bo'lishi mumkin, deydi.
Madrasalar haqidagi dastlabki ma'lumotlar O'rta Osiyoda IX-X asrlar shaharlari bayonida uchraydi. Masalan, Herman Vamberining yozishicha, bu davrda birgina Buxorodagi madrasalar soni butun Sharq mamlakatlaridagi madrasalardan ko'p bo'lgan. Xiva shahri madrasalarining soniga ko'ra Buxorodan keyin ikkinchi o'rinda turgan.
Shunisi diqqatga sazovorki, XI asrning oxiri XII asrning boshlarida Xorazmda 444 ta madrasa bo'lib, ularning har birida to’rttadan mudarrisi komil olimlar va 1780 ulamolar talabalarga dunyoviy bilimlar va fiqhdan saboq berishgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida esa Xivada 65 ta madrasa bo'lib. ularning 54 tasi shahar ichida, 11 tasi shahar atrofida joylashgan.
IX-X asrlarda Samarqand ham O'rta Osiyodagi ilm-fan va taim markazlaridan biri edi. Bu davrda Samarqandda 17 ta madrasa mavjud bo’lib, ularda islomiy ta'limotdan tashqari dunyoviy fanlar ham o’qitilgan. K.Kattayev o'zining yuqorida eslatilgan kitobida Samarqandda 55 ta madrasayu-maktablar bo'lganligi, uiarning aniq joylashgan joylari, ta'lim tizimi va ish yuritish tamoyillari haqida fikr yiritgan.
XI asr boshida bu yerda Samarqand hukmdori Qoraxoniy Tamg’och Bo'g'raxon madrasasi qurilib, u tarhda bo'yiga cho'ziq to’g’ri to'rt burchakli, ichki hovlili,hovliga qaragan toqli ayvonlar, peshtoqi va uning ikki yonidagi gumbazli zallar ko’rinishida shakllangan.
Madrasada turli fanlar uchun, xususan, Qur'onni ovoz chiqarib o’qish adab ilmi adabiyotlarini o'rganish, ilm bilan shug'ullanish uchun alohida darsxonalar ajratilgan. alzim belgilanib, talabalar soni 50 dan kam bo’lmaganligi ko’rsatilgan.
Madrasalar tarkibiy jihatdan ichki hovlili, yozgi va qisnki xonalar, hujralar, masjid, ayrim hollarda ustoz mudarrislar uchun xonalar bo'lgan.
Ba'zi madrasalar tarkibiga hatto maktablar ham kirgan. Hovlida esa mo'jaz bog'-bo’ston yoki hovuz bo'lishi ko'zda tutilgan. ) yirik, ikki qavat qilib qurilgan. Katta madrasalarning burchaklariga minora (guldasta)lar qurish rasm bo'lgan. Ba'zan madrasalarda hujralarning hovli tomoni toqli ayvon (galereyalar) bilan o’ralib, hovli o'rtasiga hovuz ishlangan.
XV-XVI asrlarga kelib O'rta Osiyoda qo'sh madrasalar qurish ham paydo bo'ladi. Samarqanddagi Ulug'bek va Sherdor, Buxorodagi Modarixon va Abdullaxon madrasalari qo'sh madrasalardir.
Madrasalarda o'nlab, yuzlab va hatto minglab ilmu-toliblar tahsil olganlar. Masalan, Marvdagi Xl-XII asr madrasalarida yuzlab Buxorodagi XIII asr Masudiya va Xoniya madrasalarining har birida mingtagacha talabalar o'qishgan. Xivadagi Muhammad Aminxon madrasasi (1851 y.) bu yerdagi eng yirik madrasa hisoblanib, unda 260 ta talaba tahsil olgan. Mashhur sayohatchi va geograf Sven Xadenning "Osiyo bo'ylab" nomli kitobida yozilishicha., 1894 yili Qo'qondagi Xudoyorxon madrasasida 86 hujra bo'lib, 200 ta tolibi-im tahsil olgan. Madrasalar o'tmishda hukmdor va malikalar hamda ular xizmatida bo'lgan zadagonlar, ma'rifatli insonlar tomonidan qurilgan.
Madrasaga boshlang'ich ta'lim maktabini tugatgan o'spirinlar qabul qilingan. Ular bilim doirasiga qarab, madrasada 12-20 yilgacha tahsil olishgan. Ayrim madrasalarda o'qish muddati 8 yilgacha qisqartirilgan. Jumladan, Samarqanddagi Ulug'bek madrasasining o'qish muddati 8 yil bo’lib, unda talabalar bilimiga qarab past, o'rta va yuqori doiradagi nafaqa (stipendiya) lar bilan ta'minlangan. Talabalarga dars beruvchi mudarrislar va madrasa xizmatchilari ham o'z maoshlariga ega bo'lganlar. Ushbu xarajatlar va madrasa binosiga qarash chiqimlarini qoplash maqsadida madrasalarni qurdirgan hukmdor va amaldorlar o'zlarining ko'chmas mulklari daromadidan yetarlicha vaqflar belgilashgan. Vaqflarda madrasalarning joylashgan joyi, talabalar, mudarrislar, boshqa xodimlar soni, ularning oylik maoshlari ko'chmas mulklar va ulardan tushadigan daromadlar aniq ko'rsatib qo'yilgan.
XIX asr boshlarida Qo'qon xonligiga bo'ysungan 30000 atrofida aholisi bo'lgan Namangan shahrida 10 taga yaqin madrasa bo'lib, ularda 4300 talaba tahsil olgan. 150 ming aholi yashagan Samarqandda esa 40 ta madrasa, 200 ming aholisiga ega bo'lgan Buxoroda 30 ta madrasa, 13 ming xonadonli Toshkent shahrining eski qismida o'nlab madrasalar mavjud bo'lgan. 1894 yilda Turkistonda 6445 ta maktab va madrasalar faoliyat ko'rsatgan. Madrasalarni bitirganlar kamida uch tilni: arab, fors tillari va eski o'zbek yozuvini mukammal bilgan.
"Samarqandda oliy ta'lim - madrasayi oliya - universitet tarixidan lavhalar" (2001 y.) kitobining muallifi akademik B.Valixo'jayevning yozishicha, madrasalar o'z vazifalariga qarab ikki xil: umumiy va oliy ta'limga mo'ljallangan. Umumiy ta'lim vazifasini bajargan muassasalar "madrasa", oliy ta'limga mo'ljallangan muassasalar esa "madrasayi-oliya" deb atalgan. Bu madrasalar bir-biridan nafaqat katta-kichikligi, me'moriy yechimlarining saviyasi va nufuzi bilan, balki ularda o'qitiladigan fanlar soni, ularning dasturlari, ta'lim yo'nalishi, o'quv jarayoni va tizimining tashkil qilinishi bilan ham farq qilgan.
"Madrasayi-oliya"lar faqat yirik va poytaxt shaharlarda shakllantirilgan bo'lsa, oddiy madrasalar nafaqat shaharlarda, balki tuman va hattoki katta mahallalarda ham qurilgan. Masalan, Mirzo Ulug'bekning ffiixoro va G'ijduvonda qurgah ta'iim muassasalari madrasa, Samarqanddagisi esa mavqyei jihatidan madrasayi-oliya hisoblangan.
Umumiy ta'iim madrasalarini bitirganlar asosan bqshlang'ich ta'iim (maktab) muallimlari, masjid imomi, qozixona xodimi sifatida faoliyat ko'rsatganlar. Madrasalarni iqtidorli bitirganlar o'z ma'lumotlarini madrasayi oliya (yoki madrasayi dor-ul-ulum)larda davom ettirish imkoniyatiga ega bo'lganlar.
Ilmi toliblarning ayrimlari maxsus tayyorgarlikdan o'tgandan so'ng qozi askar, qozi o'rda, qozi a'lam, mushrif, mutrik mansablariga tayinlangan.