№3 ma’ruza mavzu: Otqindi, cho`kindi va metamorfik tog` jinslari

O‘tga chidamli tosh ashyolarning mineralogik tarkibi katta ahamiyatga ega. Ular tarkibidagi gips 200°S haroratda, ohaktosh 900°S da buziladi. Granit va porfirlar yuqori haroratda inshootlarga o‘t ketganda, kengayishi hisobiga yoriladi.
Qattiqlik. Tabiiy tosh ashyolarning qattiqligini aniqlashda Moosning qattiqlik shkalasidan foydalaniladi (2-rasm). Maxsus tanlab olingan 10 xil mineral qattiqlik shkalasida shunday joylashtirilganki, navbatdagi mineral bilan o‘zidan oldingi mineralni chizganda unda iz qoldiradi, lekin o‘zini shu mineral bilan chizganda iz qoldirmaydi.
Minerallarning qattiqligi quyidagicha aniqdanadi. Tekshirilayotgan minerallarning silliq yuzasiga shkalada ko‘rsatilgan minerallarning hammasi bilan (yumshoq mineraldan boshlab) chizib ko‘riladi. Bunda sinalayotgan namunada qaysi mineral iz qoldirganligini bilish kerak. Masalan, tekshirilayotgan namunani apatit bilan chizganda unda iz qolsa va namunaning o‘zi plavik shpatda iz qoldirsa, u holda tekshirilayotgan mineralning qattiqlik ko‘rsatkichi 4–5 bo‘ladi. Mineralning qattiqligini bexato aniqlash uchun kamida 3 ta namunani sinovdan alohida-alohida o‘tkazish va har birining qattiqligini uch marta aniqlash zarur. Ba’zi minerallarning qattiqlik ko‘rsatkichlari bir-biriga yaqin bo‘lishi va ular tashqi belgilariga ko‘ra bir-biridan kam farq qilishi mumkin. Masalan, kalsit bilan gips yoki angidrid xuddi shunday mineraldir. Bu holda namunaga xlorid kislotaning 10 %li eritmasidan tomiziladi, natijada, karbonat angidrid ajralib chiqadi. Mineralning turini xlorid kislota ta’sirida aniqlash ancha samarali usul hisoblanadi.

2-rasm. Menerallarning qattiqlik shkalasi

Nazorat savollari

1. 
   Tog‘ jinslarining hosil bo‘lishi sharoitlariga qarab sinflarini
   

keltiring.

2. 
   Magmatik tog‘ jinslari qanday hosil bo‘ladi va ularga qanday
   

magmatik jinslar kiradi?

3. 
   CHo‘kindi tog‘ jinslari qanday hosil bo‘ladi va ularning xillari.
   
4. 
   Qurilishda ishlatiladigan tog‘ jinslariga qanday minerallar
   

kiradi?

5. 
   Qurilishda ishlatiladigan tabiiy tosh materiallar va buyumlarning
   

asosiy turlarini aytib bering.

6. 
   Tabiiy tosh materiallar qanday usullarda qazib olinadi?
   
7. 
   Tabiiy tosh materiallarga qanday ishlov beriladi?
   
8. 
   Tabiiy tosh materiallarning asosiy xossalarini aytib bering.
   
9. 
   Tabiiy tosh materiallardan olinadigan devorbop buyumlarga
   

nimalar kiradi?

10. 
    Tabiiy tosh materiallardan olinadigan pardozbop va bezak buyum-
    

larini aytib bering.

11. 
    Tabiiy tosh materiallar asosida olinadigan beton to‘ldiruvchi-
    

lariga nimalar kiradi?

12. 
    Engil betonlar uchun qanday tabiiy to‘ldiruvchilar ishlatiladi?
    
13. 
    Tabiiy tosh material va buyumlarini emirilishdan ximoyalashning
    

konstruktiv usullarini aytib bering?

14. 
    Tabiiy tosh material va buyumlarni tashish, saqlash ishlari qanday
    

amalga oshiriladi?

15. 
    Tabiiy tosh material va buyumlarni emirilishdan himoyalashning
    

kimyoviy usullarini aytib bering