|
Ахборот тизими тушунчаси
Тизим тушунчаси жуда хам кенг тарқалган термин бўлиб, жуда хам кўп маънони англатади. Кўп холларда техника воситалари ва дастурлари йиғиндисига “ТИЗИМ” деб аталади. Тизим тушунчасига “ахборот” сўзини қўшсак у ҳолда “тизимнинг” яратилиш мақсади ва ишлаш принципи тушунилади.
Ахборот тизими фойдаланувчиларга исталган мухитдаги ахборотларни сақлаш, қайта ишлаш, қидириш имконини яратади. Ахборот тизими деб олдинга қўйилган мақсадга эришиш учун ахборотларни сақлаш, қайта ишлаш ва узатиш методлари ва воситалари йиғиндисига айтилади
Ахборот тизимининг ривожланиш босқичлари
Ахборот тизимидаги жараёнлар
Ахборот тизимлари қуйидаги ҳоссалар билан характерланади:
ҳар қандай ахборот тизими, тизимни ташкил этишнинг умумий принципи асосида таҳлил қилинади ва бошқарилади
Ахборот тизими динамик кўринишга эга бўлиб, ривожланувчи тизим ҳисобланади
Ахборот тизимининг маҳсулоти ҳам ахборот ҳисобланади
Ахборот тизимини одам-компьютер тизими кўринишида тасаввур қилиш лозим
Ахборот тизимларини хаётда қўллаб қандай натижалар олиш мумкин?
Математик метод ва интеллектуал тизимларни қўллаб, бошқаришнинг оптимал вариантларини олиш.
Тизимни автоматлаштириш натижасида ишчиларнинг вазифаларини енгиллаштириш.
Энг тўғри ахборотга эга бўлиш.
Ахборотларни қоғозда эмас балки магнит ёки оптик дискларда сақлаш. Маҳсулот ишлаб чиқариш сарф харажатларнини камайтириш.
Фойдаланувчилар учун қулайликлар яратиш.
Мавҳум тизимлар — бу моддий образлар ёки моделларнинг тафаккур ёрдамида акс эттирилиши бўлиб, улар баёнли (мантиқий) ва белгили (математик) тизимларга бўлинади.
Мантиқий тизимлар моддий тизимларнинг дедуктив ёки индуктив ифодаланишидир. Уларга моддий тизимларнинг тузилиши, ҳолатларининг асосий қонуниятлари ва динамикаси ҳақидаги тушунча ҳам таърифлар тизими сифатида қараш мумкин.
Белгили тизимлар мантиқий тизимларнинг шаклланиши бўлиб, 3 та синфга ажралади:
Статистик математик тизимлар ёки моделлар - уларни моддий тизимлар ҳолати (ҳолат тенгламаси)нинг математик аппарати воситалари баёни сифатида қараб чиқиш мумкин.
Динамик математик тизимлар ёки моделлар – уларни моддий (ёки мавҳум) тизимлардаги жараёнларнинг математик кўриниши сифатида кўриб чиқиш мумкин.
Квазистатик (квазидинамик) тизимлар – улар статика ва динамика орасида нотурғун ҳолатда бўлиб, баъзи таъсирларда статик, бошқаларида эса динамик тизимлар каби бўладилар.
Тизимни классификация қилиш бир неча омилларга боғлиқ бўлиб, қуйида биз сиз билан мана шу омилларга кўра тизим қандай таснифланишини кўриб ўтамиз.
Ҳар бир омилга алоҳида аҳамият бериб назар солсангиз, қайси тизимни ўрганаётганимиз ва унга боғлиқ бўлган омилларни дарҳол ажратишингиз мумкин. Демак, тизим:
1. Сунъий
2. Табиий тизимга бўлинади.
Инсон иштирокида ташкил этилган тизимлар сунъий тизимлар деб аталади
Табиий тизим -табиатан мавжуд бўлган тизимлар таъбиий тизим деб аталади.
Системотехниклар асосан сунъий тизимларни таҳлил қилиш билан иш олиб борадилар. Сунъий тизимни таҳлил қилиш тизимни ташкил этувчи барча компонентларини таҳлил қилишдан бошланади, яъни тизим қандай компонентлардан ташкил топган, унинг ички ва ташқи алоқалари қайсилар, бу тизим қайси мақсадга йўналтирилган, қаерда, қандай, нима учун фойдаланилади. Табиий тизимларга қуйидагиларни мисол қилиб келтирсак бўлади.
Турли фанларнинг вазифаларига кўра, моделларнинг кўп сонли таснифи бор:
- моделлаштириш усули бўйича: символик (тил бўйича), ашёвий (материал);
- объект ва моделнинг табиатини тўғри келиши бўйича: физикавий (мос тушувчи), асбобли (мос келмайдиган);
- ишлатиш бўйича: табиат қонуниятларини ўрнатиш учун (гноселогик); бошқариш усулларини ишлаб чиқариш учун (ахборотли); туйғу, ҳиссиёт, одамларга нисбатан таъсирларни ифодалаш учун (сенсуал);
- моделларни қуриш усулари бўйича:
ички тузилиш ҳақидаги маълумот бўйича назарий (аналитик);
формал;
- тизимни кириш ва чиқиши орасидаги боғланишлар бўйича; комбинациялашган;
- ифодалаш тилининг типи бўйича: текстли (оғзаки, вербал), график (чизмалар, схемалар), математик, аралаш;
- фазодаги координаталар билан модел ўзгарувчиларнинг боғланишлари бўйича: тарқатилган ўзгарувчилар (фазода ўзгарадиган): жам бўлган ўзгарувчилар (ўзгармайдиган);
- ўзгарувчилар билан модел кўрсаткичларининг боғланишлари бўйича: боғлиқмас, боғлиқ;
- қурилиш принципи бўйича: стохастик (эҳтимол), детерминлаштирилган (аниқланган);
- вақт мобайнида чиқиш кўрсаткичларини ўзгариши бўйича: статик (хотирасиз), динамик (хотирали);
- моделни мослашуви бўйича: адаптив, адаптив бўлмаган;
- мослашув усули бўйича (адаптив моделлар учун): қидирувчи (хатоликни минимуми бўйича), қидирмайдиган;
- моделни ҳосил қилиш учун объектга кириш таъсири бўйича (динамик моделлар учун): ўтиш функцияси, импульс функцияси, частотали (амплитудафазали) функция, узатиш функциясидан фойдаланиб (ўтиш функцияси - бу кириш катталикларини сакрашсимон ўзгариши;
импульс функцияси - бу дельта функция ёки бирламчи импульс;
амплитуда - фазали функция - гармоник кўринишдаги функция;
узатиш функцияси - оператор усулида, яъни Лаплас ўзгариши бўйича кўринишдир).
АБТларни тадқиқот усули сифатида моделлаштириш, ўз ичига икки асосий босқични олади: моделни қуриш ва ундан бошқариш объектларини хоссалари ва феълини тадқиқот қилишда фойдаланиш.
Бирон-бир объект учун моделлаштириш мақсадларига боғлиқ равишда моделларнинг кўп сони мос келиши мумкин, улар объектнинг турли кўринишларини акс эттиради ва шунинг учун одатда турли тузилишга эга бўлади. Бошқариш объектларининг математик модели асосий ўзгарувчилар орасидаги алоқалар ва уларни ўзгаришига қуйиладиган чеклашларни математик ифодасини ўз ичига олади. АБТ ларда фойдаланиладиган математик моделлар, жуда содда, стандарт шаклга эга бўлиши ва керакли аниқликни таъминлаши зарур бўлади. Математик моделни қуриш қуйидаги босқичлардан иборат бўлади:
моделлаштириш объектини ажратиш (фазода, вақт бўйича, унинг ўзгариш координатлари бўйича);
модел кўринишини ва уни ишлаб чиқариш усулини танлаш бўйича; моделни, уни индентификациялаш билан биргаликда ишлаб чиқариш;
Бошқариш объектини математик моделини қуришга, ундаги бошқариш мақсади маълум бўлгандан кейин киришилади. Бунда шуни кўзда тутиш керакки, АБТ ларни яратишда ўтказиладиган тадқиқотларнинг якуний вазифаси - бу бошқариш алгоритмини ишлаб чиқишдир. Автоматик бошқарув тизими(АБТ)ни ишлаб чиқиш ва тадқиқ этишнинг муайян босқичида унинг математик модели – тизимдаги рўй бераётган жараённинг математика тилида ифодаланиши ҳосил қилинади. Математик ифодаланиш аналитик(тенгламалар ёрдамида), график(графиклар, структуравий схемалар ва графлар ёрдамида) ва жадвал(жадваллар ёрдамида) кўринишида бўлиши мумкин. Айнан бир тизимнинг математик модели тадқиқот мақсадидан келиб чиққан ҳолда ҳар хил бўлиши мумкин. Бундан ташқари, баъзи ҳолларда айнан битта масалани ечишда турли босқичларда турли математик моделлар қабул қилинади, яъни тадқиқотни содда моделдан бошлаб, кейин уни секин аста мураккаблаштирилади, натижада бошланғич босқичда муҳим деб ҳисобланмаган ҳодиса ва боғланишлар қўшимча равишда эътиборга олинади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
