3-ma`ruza. Energiya turlari, energiyani olish, O’zgartirish va undan foydalanish reja

SHamol energetikasi – bu shamoldan mexanik energiyani olib, keyinchalik uni elektr energiyaga aylantirishdir. Vertikal va gorizontal aylanuvchi o’qli shamol dvigatellari mavjud. SHamol energiyasini shamolning tezligi 5 va undan ortiq m/sek bo’lganda muvaffaqiyatli ishlatish mumkin. Kamchiligi katta shovqindir.
Bugungi kunda shamol energiyasidan asosan elektr energiyasi olish uchun foydalaniladi. Quyosh mavjud ekan, shamol esadi va u qayta tiklanadigan energiya manbasi hisoblanadi.
Shuning uchun kurrai za­minimiz uzra suzib yuradi­gan havo oqimidan maishiy maqsadlarda foydalanish tarixi ham uzoqqa borib taqaladi.

Manbalarda kelti­rilishicha, miloddan oldin­gi II asrda Fors o‘lkasida don yanchish maqsadida ilk marta shamol tegirmonlari qo‘llanila boshlangan. XIII asrga kelib bunday qurilmalar Evropaga kirib borgan. Elektr toki ishlab chiqarishga mo‘ljallangan shamol elektr stansiyasi (SHES)ning dastlabkisi esa 1890 yilda Daniyada bunyod etilgan. XX asrning 40–70 yillarida ushbu soha inqi­roz davrini boshidan kechirgan. Nihoyat, 1980 yillarga kelib AQSHning Kaliforniya shtatida SHES yordamida elektr ishlab chiqaruvchilar uchun qator imtiyozlarning yaratilishi bilan sohaga bo‘lgan qiziqish yana jonlana boshlagan.

Shamol elektr stansiyasi (SHES) — shamol oqimining kinetik energiyasini elektr energiyasiga aylantiruvchi kurilma. Shamol dvigateli, elektr toki generatori, generator va dvigatelning ishini boshkaruvchi avtomatik qurilma xamda ular oʻrnatiladigan inshootlardan iborat. Shamol elektr stansiyasis.dan, koʻpincha, shamol oqimining oʻrtacha yillik tezligi yuqori (5 m/sek dan katta) boʻlgan va markazlashtirilgan elektr taʼminot tarmoqlaridan uzoqda joylashgan hududlarda (mas, Oʻrta Osiyoda — dasht, chul va chala chullarda) elektr energiyasi manbai sifatida foydalaniladi. Shamol elektr stansiyasie.da 8 kVt dan 1,2 mVt gacha quvvatli elektr energiyasi hosil qilish mumkin.
SHamol energiyasidan foydalanish xozirgi kunda jaxon energetikasining keskin o‘suvchi tarmog‘idir. Masalan: 2000-yilda jaxonda shamol energetik qurilmalarining umumiy quvvati 17,8 pvt bo‘lgan bo‘lsa 2002-yilga kelib esa 31,1 GVTga etdi.
Bundan 10 –yillar avval shamol elektr qurilmasi quvvati 300-500 KVT bo‘lgan bo‘lsa, 2000-2002-yillarga kelib shamol elektr qurilmasi quvvati 1-2 MVTli bo‘ldi. Bu esa elektr energiyani tannarxini pasayishiga olib keldi, xozirda elektr energiya tannarxi 1000 dollor/KVt. Qatta shamol elektr qurilmalari normal ish rejimida ishlaganda, uni ishlab chiqargan elektr energiyasi tannarxi yoqilg‘i ishlatiladigan elektr stansiyalarining enerpgiyasi qiymatiga yaqinlashadi.O‘zbekistonning ko‘p qismida xususan tekisliklarida kuchli shamol esadi. Aniqlangan ma’lumotlarga qaraganda, O‘zbekiston cho‘llarida esadigan shamoldan xar m² maydon xisobiga 240 KVt elektr quvvati olish mumkin. Kuchli esadigan Bekobod, Afg‘on shamollari yo‘nalishida bu ko‘rsatgich bundan xam yuqori. Quyosh energiyasidan issiqlik olish yoki issiq suv bilan ta’minlashda ishlatish nisbatan qulayroq va soddaroq. Quyosh suv isitish qurilmalarining asosiy elementi bo‘lib, yassi quyosh kollektori xisoblanib, u quyosh radiyayiyasini qabul qilib, uni foydali issiqlikka aylantirib beradi. SHuning uchun. Quyosh suv isitish qurilmalarini masshtabi, o‘rnatilgan quyosh kollektorlari yuzasi bilan o‘lchanadi. Hozirgi kunda Dune bo‘yicha o‘rnatilgan quyosh kollektorlari umumiy 50-6- mln. m² ni tashkil qiladi, bu esa yiliga 5-7 mln. tonna shartli yoqilg‘i ekvivalentligiga teng issiqlik energiyasi deganidir.
Dunyoda shamol energiyasining potentsiali ulkandir. Nazariy jihatdan bu energiya Evropaning barcha talabini qondirishi mumkin. Kichik tezliklarda ishlaydigan shamol generatorlarini qurishdagi oxirgi muxandislik muvaffaqiyatlari shamoldan foydalanishni iqtisodiy o’z-o’zini oqlashini ko’rsatmoqda. Lekin SHES qurilishiga bo’lgan cheklanishlar, ayniqsa, aholi zich joylashgan tumanlarda, bu energiya manbaining potentsialini pasaytiradi.
SHamol energiyasining narxi yiliga 15% ga pasaymoqda va hatto bugun bozorda raqobatbardoshdir, asosan- AESlarda olinadigan (yiliga 5%ga oshib bormoqda) energiya narxidan farqli o’laroq kelajakda pasayish imkoniyatiga ega; bunda shamol energiyasini ortish jadalligi yiliga 25% dan ortiq. Turli davlatlarda shamol energiyasidan foydalanish kuchaymoqda.
Rivojlangan davlatlarda shamol energiyasini o’zlashtirish shuni ko’rsatayaptiki, quvvati 100 kVtdan ortiq, ayniqsa 200-500 kVt oralig’idagi shamol qurilmalari eng optimal hisoblanadi. Bunda masalan, Daniyada shamol elektr stantsiyasida ishlab chiqarilgan 1 kVt∙s elektr energiya, issiqlik elektr stantsiyadagidan arzonroqdir.