3 I bob boshlang’ich sinf o’quvchilarida xuquqiy tushunchalarni shakllantirishning ilmiy metodologik asoslari

2.3  Boshlang’ich  sinf  o’quvchilarida  xuquqiy  tushunchalarni 

shakllantirish  yuzasidan  o’tkazilgan  tajriba  sinov  ishlarining  metodikasi  va 

samaradorligi. 

 

O’zbekiston  Respublikasining  uzluksiz  ta’lim  tizimining  ajralmas  va  eng 

asosiy bo’g’ini boshlang’ich ta’limdir. 

Boshlang’ich  ta’limda  o’quvchilar  huquqiy  jixatdan  chuqur  nazariy  va 

amaliy bilimlar hamda malaka va ko’nikmalarga ega bo’lishi bilan birga milliy urf-

odatlar va qadriyatlarni hurmat qilishi, ma’naviy, ruhiy, jismoniy jihatdan sog’lom 

va barkamol, fuqorolik burch va mas’uliyatini shakllangan bo’lib voyaga eitishlari 

kerak. 

O’quvchilarda  huquqiy  tarbiyalashda  maktab  miqyosida  olib  boriladigan, 

ma’naviy-ma’rifiy  ishlarni  olib  borishda  xalqning  boy  merosidan  unumli 

foydalanish,  uning  tizimli  asosini  ishlab  chiqish,  o’z  oldimizga  qo’ygan 

maqsadimizni samarali amalga oshishishiga sababchi bo’ladi, buni biz o’zimiz olib 

borgan  tajribalar  va  muqaddam  olib  borgan  ishlarni  tahliliy  xulosasidan  bilish 

mumkin. 

Ma’naviy-ma’rifiy  ishlar  jarayonida  boshlang’ich  sinf  o’quvchilarida 

xuquqiy tushunchalarni shakllantirish - bu har bir o’quvchining ichki hayoti, muhit 

kechinmalari,  aqliy  qobiliyatlari,  idrokini  mujassamlashtirish,  Vatan  ravnaqi,  yurt 

tinchligi, xalq farovonligi yo’lida xizmat qilish, O’zbekistonda yashayotgan barcha 

millat  va  elatlarning  qadriyatlari,  tili,  madaniyati,  diniy  e’tiqodi,  urf-odat  va 

an’analarni hurmat qilish, ularni asrab avaylash va rivojlantirish, ma’rifatli, bilimli, 

huquqiy  jixatdan  madaniyatli,  ma’naviy-axloqiy  fazilatlarga  ega  bo’lgan  shaxs 

bo’lib yetishishi demakdir. 

60 

 

Yuqoridagi  fikrlar  va  tanlangan  mavzuimiz  bo’yicha  oldinga  surgan 

maqsadimizni  amalga  oshirish,  hamda  ilmiy  farazini  isbotlash  maqsadida  anketa 

savollarini  tuzib  chiqdik.  Anketa  o’tkazishdan  maqsad,  boshlang’ich  sinf 

o’quvchilarning  ijtimoiy  hayotda  nechog’lik  huquqiy  tushunchalarga  haqida 

tushunchaga,  bilimga  ega  ekanliklarini  aniqlash,  aniqlangan  tushuncha  va 

bilimlardan umumiy xulosaga kelish va boshlang’ich sinf o’quvchilarning huquqiy 

tarbiya va ta’lim haqidagi tushuncha, bilimlarini yanada boyitishdan iborat. 

Anketa  so’rovlari  2015  yil  mart-aprel  oylarida  Tayloq  tuman  39- 

maktabning 3- sinf o’quvchilaridan (38 nafar o’quvchi) dan o’tkazildi. 

Bizning  Anketa  so’rovnomasini  o’tkazishdan  asosiy  maqsad  boshlang’ich 

sinf  o’quvchilarida  xuquqiy  tushunchalarning  qay  darajada  shakllanganligini 

imkon  darajasida  aniqlab  chiqish  va  mavjud  bo’lgan  kamchilik  va  muammolarni 

ilmiy va pedagogik jihatdan asoslashdir.  

Dastlab tadqiqotimizning birinchi bosqichida, ushbu Anketa so’rovnomasini 

o’quvchilardan o’tkazishdan oldin, o’quvchilar bilan suhbatlashib ularga umumiy 

holda  nimalarga  e’tibor  qilishlari  va  javoblar  haqqoniy,  odilona  bo’lishligini 

tushuntirildi. Bu savolnomaga ularning ijodiy va bor bilimi va tarbiyasiga tayangan 

holda javob berishlari ta’kidlandi. 

Ularga beriladigan Anketa so’rovnomasida quyidagi savollar o’rin olgan: 

1. Qanday huquqiy tushunchalarni bilasiz? 

2. Huquq deganda nimani tushunasiz? 

3. Davlat ramzlari haqida qisqacha izoh yozing. 

4. Konstitutsiya alifbosi darsligidan nimalarni o’rgandingiz? 

5. Qanday davlat organlarini bilasiz? 

6. Siz uchun qonun nima va inson xayotida qanday axamiyat kasb etadi ? 

Mazkur  so’rov  anketa  natijalari  taxlil  qilingandada  quyidagicha  natijalarni 

ko’rish mumkin. 

Birinchi  “Qanday  huquqiy  tushunchalarni  bilasiz?”  savoli  variantini  qayd 

etishda. 

61 

 

- 30-40 ta xuquqiy tushunchalarni yoza olgan talaba 21% ni, 

-20-30 ta xuquqiy tushunchalarni yoza olgan talaba 68% ni tashkil etadi. 

Qolgan 11% respondentlar esa10-20 na huquqiy tushunchalarni yoza olgan. 

Ba’zi  bir  kam  sonli  respondentlarning  javoblarini  tahlil  qilganda  (3%)  huquqiy 

tushunchalar haqida juda sayoz tushunchaga ega ekanligi aniqlandi. aniqlandi. 

“Huquq  deganda  nimani  tushunasiz?”  degan  variant  natijalari  hisoblab 

chiqilganda 13% o’quvchihuquq tushunchasini yaxshi tushunishini, ularga xayotiy 

misollar bilan javob bera olishini kuzatdik. 73% o’quvchi esa o’z fikrlarini bayon 

etishda,  huquqiy  tushunchalarni  tushunish  borasida  chalkashliklarga  yo’l 

qo’yishgan. 

So’rovnomadagi 3-chi savol variantlari bo’yicha:  

Savol: Davlat ramzlari haqida qisqacha izoh yozing? 

Javoblar: 

1.Xuquqiy  tushunchalarning  mazmun  mohiyatini  izohlay  olganlar  18% 

o’quvchi. 

2.  Xuquqiy  tushunchalarning  mazmun  mohiyatini  qisman  izohlay  olgan 

o’quvchilar. 76% o’quvchi. 

3.  Qolgan  6%  o’quvchilar  huquqiy  tushunchalarning  mazmun  mohiyatini 

izohlay olish darajasi pastligi, javoblarni bayon qilishda yuzakilikka yo’l qo’ygan

. 

Anketa  so’rovnomasidagi  3  ta  savol  varinatlariga,  o’quvchilarning  bergan 

javoblarini umumiy holda tahlil qilsak shunday xulosaga kelish mumkin: 

Berilgan javoblarni shartli ravishda, javoblarning saviyasiga qarab, “ijobiy”, 

“o’rta” va “past” darajasiga bo’ldik. 

“

Konstitutsiya  alifbosi  darsligidan  qanday  huquqiy  tushunchalarni 

o’rgandingiz?”  variantida  o’quvchilarning  11%  “ijobiy”,  “o’rta”  bahoga  56%, 

“past” bahoga 33% o’quvchi loyiq deb topildi. Javob variantlarini tahlil qilganda, 

o’quvchilarning  ko’pchiligi  Konstitutsiya,  huquq,  sud  hokimiyati,  burch, 

huquqbuzarlik tushunchalarini sanab o’tishgan. 

5-savol variantlari bo’yicha: 

62 

 

 

1. 15% o’quvchi ijobiy. 

 

2. 73% o’quvchi o’rta. 

 

3. 12% o’quvchi past daraja. 

Bu  o’rinda  shuni  aytish  mumkinki  15%  o’quvchi  davlat  organlarini  va 

ularning  ish  faoliyati  haqida  qarashlarin  bildira  olishgan.  73%  o’quvchilar  esa 

davlat organlari va ularning ish faoliyatini ko’rsata bilmagan. 12% o’quvchi esa bu 

borada sayoz bilimga ega ekanligini kuzatishimiz mumkin. 

Anketa so’rovnomasining 6- savoli bo’yicha: 

1.  9%  boshlang’ich  sinf  o’quvchisi  insonning  xayotida  qonunning  o’rnini 

aniq va to’g’ri belgilab berolganini; 

2. 44% o’quvchi esa insonning xayotida qonunning axamiyatini tushuntirib 

bera olishmaganligini; 

3. 47% o’quvchi esa insonning xayotida qonunning axamiyatini juda yuzaki 

tushunishlarini ko’rish mumkin. 

Mazkur  Anketa  so’rovnomasi  o’tkazilgandan  so’ng,  boshlang’ich  sinf 

o’quvchilarning  huquqiy  tushunchalarning  shakllanganligi  va  bilimlarining 

darajasini  aniqlashga,  hamda  o’quvchilarni  huquqiy  tarbiyalashda  nimalarga 

e’tibor berish kerakligini aniqlandi. 

Olingan  natijalarni  umumiy  tahlil  qiladigan  bo’lsak,  boshlang’ich  sinf 

o’quvchilarning  huquqiy  tushunchalar  haqidagi  fikrlarini  quyidagi  jadval 

ko’rinishida ko’rishimiz mumkin. 

Savollar Baho 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

Jami: 

Ijobiy 

21% 

13% 

18% 

11% 

15% 

9% 

14,4% 

O’rta 

68% 

73% 

76% 

56% 

73% 

44% 

65,1% 

Past 

11% 

14% 

6% 

33% 

12% 

47% 

20,5: 

 

Jadvaldan  ko’rinib  turibdiki,  boshlang’ich  sinf  o’quvchilarida  huquqiy 

tushunchalarning  shakllanganlik  darajasi  “o’rtacha”  holda  ekanligini  aytish 

mumkin. 

63 

 

Bitiruv  malakaviy  ishimizning  2.1  va  2.2-paragrafdagi  ma’lumotlar 

berilgandan  so’ng,  boshlang’ich  sinf  o’quvchilarining  olgan  bilimlarini  aniqlash 

maqsadida  yana  qaytadan  Anketa  so’rovnomasi  o’tkazildi.  Buning  natijasi 

pedagogik jihatdan tahlil qilindi va uni quyidagi jadvalda ilova qilamiz: 

Yuqoridagi  ko’rsatchiklarni  umumlashtirgan  holda,  tajriba  guruhlaridagi 

tadqiqotning  boshida  va  tadqiqotning  yakunida  ko’rsatgan  natija  quyidagicha 

bo’ldi: 

Daraja 

Tadqiqot boshida 

Tadqiqot yakunida 

Ijobiy 

14,4% 

57% 

O’rta 

65,1% 

39% 

Past 

47% 

4% 

 

Mazkur  jadvalning  qiyosiy  yakuni  shuni  ko’rsatadiki,  tajriba  ishlarining 

boshlanishida  eksperiment  guruhlaridagi  o’quvchilarda  huquqiy  tushunchalarning 

shakllanganlik  darajasini  eksperiment  yakuniga  qiyosiy  tahlil  qilganda  keskin 

o’sganligini ko’rsatadi. 

Jumladan,  eksperiment  yakunida  huquqiy  tushunchaning  shakllanganlik 

darajasi past bo’lgan o’quvchilar soni keskin kamaydi. 

Umuman  olganda  tadqiqot  jarayonida  boshlang’ich  sinf  o’quvchilarida 

huquqiy  tushunchalarning  inson  xayotidagi  o’rnini,  axamiyatini,  mazmun-

mohiyatini anglab yetdilar.