3 I bob boshlang’ich sinf o’quvchilarida xuquqiy tushunchalarni shakllantirishning ilmiy metodologik asoslari

Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi: Mazkur ish kirish, ikki bob, 

olti paragraf, xulosa va tavsiyalar, adabiyotlar ro’yxati, ilovalardan iborat bo’lib, 

uning umumiy hajmi 66 

-

sahifani tashkil qiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9 

 

I  BOB  BOSHLANG’ICH  SINF  O’QUVCHILARIDA  XUQUQIY 

TUSHUNCHALARNI 

SHAKLLANTIRISHNING 

ILMIY- 

METODOLOGIK ASOSLARI. 

1.1. 

Boshlang’ich 

sinf 

o’quvchilarida 

xuquqiy 

tushunchalarni 

shakllantirishning ijtimoiy zarurati. 

I.A.Karimov  «O’zbekistonning  siysiy-ijtimoiy  va  iqtisodiy  istiqbolining 

asosiy  tamoyillari»  asarida:  «Huquqiy  madaniyat  darajasi  faqatgina  qonunlarni 

bilish,  huquqiy  ma’lumotlardan  xabardor  bo’lishdangina  iborat  emas.  U 

qonunlarga  amal  qilishi  va  ularga  bo’ysunish  madaniyati  demakdir.U  odil  sudni 

hurmat  qilish,  o’z  haq-huquqlarini  himoya  qilish  uchun  sudga  murojaat  etish 

ehtiyoji  demakdir.  Huquqiy  madaniyat  degani  turli  majorolarni  hal  qilishda 

qonunga  xilof  kuchlardan  foydalanishni  rad  etish  demakdir»,-deb  bildirgan  fikri 

maktab o’quvchilarida huquqiy madaniyatni tarkib toptirishda amaliy ahamiyatga 

egadir. Ammo o’quvchilarda huquqiy madaniyat tezlikda tarkib topmaydi. Buning 

uchun  avvalo  o’quvchilarda  huquqiy  tasavvur,  tushuncha,  bilim  va  yetarlicha 

ma’lumot tarkib topmog’i kerak. 

Boshlang’ich  sinflarda  ana  shu  maqsadning  ilk  bosqichi,  ya’ni  huquqiy 

tasavvur,  tushuncha  tarkib  toptiriladi.  Bu  jarayon  boshlang’ich  sinflarda 

o’rganiladigan predmetlar negizida olib boriladi. 

Bu  haqda  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2001-yil  4-yanvardagi 

«O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganishni tashkil etish» to’g’risidagi 

farmoni asosida mamlakatimiz ta’lim tizimining barcha bosqichlarida O’zbekiston 

Konstitusiyasini  o’rganish  o’quv  kursi  joriy  qilindi.  (Karimov  I.A. 

O’zbekistonning  siyosiy-ijtimoiy  va  iqtisodiy  istiqbolining  asosiy  tamoyillari. 

Toshkent «O’zbekiston», 1995-yil, 29-bet.) 

Farmoyishda  asosan  2001-yil  1-sentyabrdan  boshlab  respublikamizda 

uzluksiz  ta’lim  tizimida  bog’chadan  to  oliy  ta’lim  yuqori  bosqichi-

magistraturagacha  huquqiy  bilimlarni  o’rganish  avvalombor  Konstitusiyadan 

boshlanadi.  Barcha  ta’lim  turlari  uchun  bolalar  va  o’quvchilarning  yosh 

10 

 

hususiyatlarini hisobga olgan holda, huquqiy ong va madaniyatni shakllantirishga 

qaratilgan.  Konstitusiyani  o’rganish  bo’yicha  dasturlar,  darsliklar,  adabiyotlar  va 

metodik tavsiyalar yaratish kun tartibiga qo’yildi. 

Yuqoridagi vazifalardan kelib chiqib umumiy o’rta ta’limning boshlang’ich 

sinflarida  10  soatdan  «Konstitusiya  alifbosi»  va  5-7  sinflarda  «Konstitusiya 

olamiga sayohat»dan 14 soatlik darslar joriy etildi. 

Boshlang’ich  sinflardan  ona  tili,  atrof  olamni  muhofaza  qilish  va  o’qish 

darslarini  o’rganish  tarkibida  o’rganiladigan  bo’ldi.  Bunda  ko’zda  tutiladigan 

asosiy  maqsad  kichik  o’quvchilarda  huquqiy  tasavvur,  tushuncha  va  ilk 

ko’nikmalarni tarkib toptirishdir. 

Xalqimizda  dunyo  xalqlari  tarixidan  ma’lumki,  har  bir  millat  va  elatdan 

faqat erkinliklarini qo’lga kiritgandan so’nggina ravnaq topganlar. Tarixda «Turon, 

Turkiston  va  Movaraunnuxr»  nomi  bilan  mashhur  bo’lgan  Markaziy  Osiyo, 

ayniqsa  O’zbekiston  hududida  ming  yillar  davomida  yuksak  madaniyat  gullab 

yashnadi,  qudratli  davlatlar  mavjud  bo’ldi.  Ular  insoniyat  tarixida  sezilarli  iz 

qoldirdi»,-deb ta’kidlangan I.A.Karimov. 

Haqiqatdan ham hozirgi O’zbekiston hududida avval juda katta qudratga ega 

bo’lgan davlat mavjud edi. Albatta bunday qudrat o’sha davlatning huquq sohasida 

o’ta rivojlanganligini isbotlab turibdi. Chunki adolat va huquq hukmron bo’lmagan 

davlat kuchli va qudratli davlat bo’la olmaydi. 

Buning  haqiqiyligini  Amir  Temurning  tuzuklari  ham  isbotlab  turibdi.  O’z 

zamonasida  Mirzo  Ulug’bek  ham  kishilarning  huquqiy  ongi  yuksak  bo’lishi 

haqidagi quyidagi fikri «Ilm ila o’z haq-huquqi sari intilish bandasi uchun farzdir 

va u hayot ekan, oni ado etmog’i zarur»,-degan fikri ham isbotlab turibdi. 

Insonning kamol topishida ilm bilan birga o’z haq-huquqini bilishi hamma 

zamonlarda  asosiy  hal  etuvchi  omil  bo’lib  kelgan  va  bundan  keyin  ham  shunday 

bo’lib  qoladi.  Hozirgi  davrda  ana  shu  maqsadni  umumiy  o’rta  ta’limning  quyi 

bosqichi  boshlang’ich  sinf  o’quvchilari  zimmasiga  yuklatildi.  Buning  uchun 

11 

 

o’qituvchilar huquqshunoslik fanini va O’zbekiston Konstitusiyasini nazariy-ilmiy 

asosda bilishi va o’z o’quvchilariga o’rgata olishi juda muhim. 

O’qituvchilar  o’quvchilar  ongida  quyidagi  tushunchani  singdirishga 

erishmog’i darkor. Qonunchilik-bu ijtimoiy hayotning alohida tartibi bo’lib, uning 

asosiy mohiyati qonunning mutloq hukmronlik qilishidadir. 

Yoshlarni  huquqiy  ijtimoiylashtirishimizda  O’zbekiston  Respublikasi 

Vazirlar  Mahkamasining  1994-yil  13-iyundagi  «Yoshlarni  huquqiy  ta’limini 

takomillashtirishning kompleks dasturi» to’g’risidagi qarorining qabul qilinganligi 

bu asosida maktablar uchun «Huquqiy ta’lim» to’g’risida nizom ishlab chiqilgani 

ham ayni muddao bo’lib, yoshlikdan boshlab berilishi lozim. Bolalar maktabgacha 

tarbiya  muassasalaridayoq xulq-atvor qoidalaridan xabardor bo’lishi, ma’naviy va 

ba’zi huquqiy me’yorlar to’g’risida boshlang’ich tushunchalar olishi, kelgusi o’quv 

yili  davomida  bu  bilimlar  kengaytirilishi  va  chuqurlashtirilishi  aniq  ifodalangan 

huquqiy hususiyat kasb etishi zarur. 

Huquqiy  ta’lim  va  huquqiy  tarbiya  ta’lim  muassasalarida,  umumta’lim 

maktablarida  olib  borilishini  nazarda  tutuvchi  me’yoriy  va  o’quv  uslubiy 

mezonlarini  ishlab  chiqish,  tasdiqlash  hamda  yangi  o’quv  fanlarini  joriy  qilish 

demakdir.  Huquqiy  madaniyat  asoslari  haqida  gap  yuritmoqchi  bo’lsak, 

respublikamizda  iqtisodiyot,  siyosat,  davlat  qurulishi,  huquqiy  tizim  va  jamiyatni 

ma’naviy  o’rganish  sohasida  keng  ko’lamli  islohatlar  o’tkazilmoqda. 

O’tkazilayotgan  islohatlarning  qonuniy  zamini  yaratildi.  Ijtimoiy-siyosiy 

hayotning  huquqiy  asoslari  mustahkamlanmoqda  va  takomillashmoqda.  Shu 

munosabat  bilan  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  1997-yil  29-

avgustdagi qarori bilan tasdiqlangan «Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish 

milliy  dasturi»  matbuotda  e’lon  qilindi.  Huquqiy  madaniyat-umumiy 

madaniyatning  ajralmas  tarkibiy  qismidir.  Insonlar  ongida  shunday  ishonch  qaror 

topishi kerakki, huquqiy bilimlarga ega bo’lgan va bilimli deb hisoblanadi. Milliy 

dasturning  maqsadi  aholining  barcha  qatlamlari  huquqiy  savodxonlikka 

erishishlari,  yuksak  darajadagi  huquqiy  ongga  ega  bo’lishlari  hamda  huquqiy 

12 

 

bilimlarni  kundalik  hayotda  qo’llay  olishlari  uchun  huquqiy  madaniyatni 

shakllantirishning keng qamrovli muntazam tizimini yaratishdan iboratdir. 

Huquqiy  madaniyatni  yuksaltirish  Milliy  dasturi  qanday  vazifalarni  ko’zda 

tutadi? 

Huquqiy ta’lim va tarbiya tizimini takomillashtirish; 

Barcha  davlat  organlari,  mansabdor  shaxslar  va  fuqarolarning  qonunga 

hamda huquqi hurmat munosabatda bo’lishga erishish; 

Aholining huquqiy savodxonligini oshirish; 

Fuqarolarning  ijtimoiy  huquqiy  faolligini  oshirish  singari  ustivor 

yo’nalishlarga  erishishdan  iboratdir.  Mazkur  milliy  dastur  fuqarolarning  huquqiy 

ta’limi  va  huquqiy  tarbiyasi  yuridik  organlar,  bolalar  muassasalari,  boshlang’ich 

ta’lim,  barcha  turdagi  maktab  va  oliy  ta’lim  qatlamlariga  daxldor  bo’lib,  uni 

joylarda, ishlab, o’rganib chiqish va amaliyotga tadbiq etish davrimizning dolzarb 

vazifasidir.  Xalqimizning  huquqiy  madaniyatini  yuksaltirish  davlat  siyosati 

darajasida  ko’tarilishi  lozim.  Bu  Prezidentimizning  hayotiy  kuzatishlari  asosida 

kelib chiqqan xulosasi, dardi va talabidir. 

-Inson  huquqlari  eng  avvalo,  huquqiy  madaniyat,  huquqiy  bilim,  huquqiy 

ongga kelib taqaladi,-deya ta’kidlaydi prezidentimiz Islom Karimov. 

Prezidentimiz  Islom  Karimovning  huquq  to’g’risidagi  ma’ruzalarida 

odamlarimiz  ongida  eskicha  psixologiyani  o’zgartirib,  ularda  yangicha  huquqiy 

ongni  shakllantirish,  huquqiy  madaniyatni  yuksaltirish  bugungi  hayotimizning 

talabidir.  Ana  shundagina  mamlakatimizga  huquqiy  demokratik  jamiyat  barpo 

etish  mumkin  bo’ladi. Yoshlarning qonunlarga  moslashib borishi, huquqning o’zi 

nima? Huquqiy burch nima? Tushuntirish, yaxshini yomondan, halolni haromdan, 

pokni-nopokdan  ajrata  bilishga  yordam  berish  zarur.  O’z  navbatida  huquqiy 

bilimga  ega  bo’lgan  inson  huquqiy  madaniyati  shakllana  boshlaydi.  Demak  biz 

maktab  o’quvchilarida  huquqiy  ongni  shakllantirishga  poydevor  yaratishimiz 

kerak.  Boshlang’ich  maktabda  esa  shu  vazifani  ilk  tushunchalarini  tarkib 

toptirishga harakat qilishimiz lozim. Kishi qancha keng qamrovli huquqiy bilimga 

13 

 

ega  bo’lgan  sayin  shu  darajada  madaniyatli  bo’la  boradi.  Bu borada  O’zbekiston 

Respublikasi  milliy  dasturida:  «Ta’limning  barcha  darajalarida  ta’lim 

oluvchilarning  huquqiy  ta’lim  hamda  tarbiyasini  takomillashtirish»,-zarurligi 

alohida  ta’kidlangan.  Shuning  uchun  huquqiy  ta’lim-tarbiyaning  maqsadi  har  bir 

o’quvchiga 

amaliy 

faoliyatida 

zarur 

bo’ladigan 

huquqiy 

bilimlarni 

belgilangandavlat  standartlaridan  kam  bo’lmagan  hajmda  olish  imkoniyatlarini 

berishdan  iboratdir.  Huquqiy  ta’lim  maktabda  maktabda  uzluksiz  ravishda  olib 

boriladi.