3 I bob boshlang’ich sinf o’quvchilarida xuquqiy tushunchalarni shakllantirishning ilmiy metodologik asoslari

II BOB BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIDA XUQUQIY 

TUSHUNCHALARNI SHAKLLANTIRISHNING MAZMUNI, SHAKL VA 

METODLARI. 

2.1  Kichik  yoshdagi  o’quvchilarda  dars  jarayonida  xuquqiy  tushunchalarni 

shakllantirishning pedagogik jixatlari.

 

Barcha ta’lim turlari uchun bolalar va o’quvchilarning yosh hususiyatlarini 

hisobga  olgan  holda,  huquqiy  ong  va  madaniyatni  shakllantirishga  qaratilgan. 

Konstitusiyani  o’rganish  bo’yicha  dasturlar,  darsliklar,  adabiyotlar  va  metodik 

tavsiyalar  yaratish  kun  tartibiga  qo’yiladi.  Yuqoridagi  vazifalardan  kelib  chiqib 

umumiy  o’rta  ta’limning  boshlang’ich  sinflarida  10  soatdan  «Konstitusiya 

alifbosi»  va  5-7  sinflarda  «Konstitusiya  olamiga  sayohat»dan  14  soatlik  darslar 

joriy etildi. 

Boshlang’ich  sinflardan  ona  tili,  atrof  olamni  muhofaza  qilish  va  o’qish 

singari  darslarini  o’rganish  tarkibida  o’rganiladigan  bo’ldi.  Bunda  ko’zda 

tutiladigan asosiy maqsad kichik o’quvchilarda huquqiy tasavvur, tushuncha va ilk 

ko’nikmalarni  tarkib  toptirishdir.  Xalqimizda  dunyo  xalqlari  tarixidan  ma’lumki, 

har  bir  millat  va  elatdan  faqat  erkinliklarini  qo’lga  kiritgandan  so’nggina  ravnaq 

topganlar.  Tarixda  «Turon,  Turkiston  va  Movaraunnuxr»  nomi  bilan  mashhur 

bo’lgan  Markaziy  Osiyo,  ayniqsa  O’zbekiston  hududida  ming  yillar  davomida 

yuksak madaniyat gullab yashnadi, qudratli davlatlar mavjud bo’ldi. Ular insoniyat 

tarixida  sezilarli  iz  qoldirdi»,-deb  ta’kidlangan.  I.A.Karimov  haqiqatdan  ham 

hozirgi O’zbekiston hududida avval juda katta qudratga ega bo’lgan davlat mavjud 

edi. Albatta bunday qudrat o’sha davlatning huquq sohasida o’ta rivojlanganligini 

isbotlab  turibdi.Chunki  adolat  va  huquq  hukmron  bo’lmagan  davlat  kuchli  va 

qudratli davlat bo’la olmaydi. Buning haqiqiyligini Amir Temurning tuzuklari ham 

isbotlab turibdi. 

O’z  zamonasida  Mirzo  Ulug’bek  ham  kishilarning  huquqiy  ongi  yuksak 

bo’lishi haqidagi quyidagi fikri «Ilm ila o’z haq-huquqi sari intilish bandasi uchun 

farzdir va u hayot ekan, oni ado etmog’i zarur»,-degan fikri ham isbotlab turibdi. 

35 

 

Insonning  kamol  topishida  ilm  bilan  birga  o’z  haq-huquqini  bilishi  hamma 

zamonlarda  asosiy  hal  etuvchi omil  bo’lib kelgan va bundan keyin ham  shunday 

bo’lib  qoladi.  Hozirgi  davrda  ana  shu  maqsadni  umumiy  o’rta  ta’limning  quyi 

bosqichi  boshlang’ich  sinf  o’quvchilari  zimmasiga  yuklatildi.  Buning  uchun 

o’qutuvchilar huquqshunoslik fanini va O’zbekiston Konstitusiyasini nazariy-ilmiy 

asosda  bilishi  va  o’z  o’quvchilariga  o’rgata  olishi  juda  muhim.  O’qituvchi 

o’quvchilar  ongida  quyidagi  tushunchani  singdirishga  erishmog’i  darkor. 

Qonunchilik-bu  ijtimoiy  hayotning  alohida  tartibi  bo’lib,  uning  asosiy  mohiyati 

qonunning mutloq hukmronlik qilishidadir. 

Yoshlarni  huquqiy  ijtimoiylashtirishimizda  O’zbekiston  Respublikasi 

Vazirlar  Mahkamasining  1994-yil  13-iyundagi  «Yoshlarni  huquqiy  ta’limini 

takomillashtirishning kompleks dasturi» to’g’risidagi qarorining qabul qilinganligi 

bu asosida maktablar uchun «Huquqiy ta’lim» to’g’risida nizom ishlab chiqilgani 

ham ayni muddao bo’lib, yoshlikdan boshlab berilishi lozim. Bolalar maktabgacha 

tarbiya  muassasalaridayoq xulq-atvor qoidalaridan xabardor bo’lishi, ma’naviy va 

ba’zi huquqiy me’yorlar to’g’risida boshlang’ich tushunchalar olishi, kelgusi o’quv 

yili  davomida  bu  bilimlar  kengaytirilishi  va  chuqurlashtirilishi  aniq  ifodalangan 

huquqiy hususiyat kasb etishi zarur. 

Huquqiy  ta’lim  va  huquqiy  tarbiya  muassasalarida,  umumta’lim 

maktablarida  olib  borilishini  nazarda  tutuvchi  me’yoriy  va  o’quv  uslubiy 

mezonlarini  ishlab  chiqish,  tasdiqlash  hamda  yangi  o’quv  fanlarini  joriy  qilish 

demakdir.  Huquqiy  madaniyat  asoslari  haqida  gap  yuritmoqchi  bo’lsak, 

respublikamizda  iqtisodiyot,  siyosat,  davlat  qurulishi,  huquqiy  tizim  va  jamiyatni 

ma’naviy  o’rganish  sohasida  keng  ko’lamli  islohatlar  o’tkazilmoqda. 

O’tkazilayotgan  islohatlarning  qonuniy  zamini  yaratildi.  Ijtimoiy-siyosiy 

hayotning  huquqiy  asoslari  mustahkamlanmoqda  va  takomillashmoqda.  Shu 

munosabat  bilan  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  1997-yil  29-

avgustdagi qarori bilan tasdiqlangan «Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish 

milliy  dasturi»  matbuotda  e’lon  qilindi.  Huquqiy  madaniyat-umumiy 

36 

 

madaniyatning  ajralmas  tarkibiy  qismidir.  Insonlar  ongida  shunday  ishonch  qaror 

topishi kerakki, huquqiy bilimlarga ega bo’lgan va bilimli deb hisoblanadi. Milliy 

dasturning  maqsadi  aholining  barcha  qatlamlari  huquqiy  savodxonlikka 

erishishlari,  yuksak  darajadagi  huquqiy  ongga  ega  bo’lishlari  hamda  huquqiy 

bilimlarni  kundalik  hayotda  qo’llay  olishlari  uchun  huquqiy  madaniyatni 

shakllantirishning keng qamrovli muntazam tizimini yaratishdan iboratdir. 

Huquqiy  madaniyatni  yuksaltirish  Milliy  dasturi  qanday  vazifalarni  ko’zda 

tutadi; 

Huquqiy ta’lim va tarbiya tizimini takomillashtirish; 

Barcha  davlat  organlari,  mansabdor  shaxslar  va  fuqarolarning  qonunga 

hamda huquqi hurmat munosabatda bo’lishga erishish; 

Aholining huquqiy savodxonligini oshirish; 

Fuqarolarning  ijtimoiy  huquqiy  faolligini  oshirish  singari  ustivor 

yo’nalishlarga  erishishdan  iboratdir.  Mazkur  milliy  dastur  fuqarolarning  huquqiy 

ta’limi  va  huquqiy  tarbiyasi  yuridik  organlar,  bolalar  muassasalari,  boshlang’ich 

ta’lim,  barcha  turdagi  maktab  va  oliy  ta’lim  qatlamlariga  daxldor  bo’lib,  uni 

joylarda, ishlab, o’rganib chiqish va amaliyotga tadbiq etish davrimizning dolzarb 

vazifasidir.  Xalqimizning  huquqiy  madaniyatini  yuksaltirish  davlat  siyosati 

darajasida  ko’tarilishi  lozim.  Bu  Prezidentimizning  hayotiy  kuzatishlari  asosida 

kelib chiqqan xulosasi, dardi va talabidir. 

-Inson  huquqlari  eng  avvalo,  huquqiy  madaniyat,  huquqiy  bilim,  huquqiy 

ongga kelib taqaladi,-deya ta’kidlaydi prezidentimiz Islom Karimov. 

Prezidentimizning  huquq  to’g’risidagi  ma’ruzalariga  odamlarimiz  ongida 

eskicha  psixologiyani  o’zgartirib,  ularda  yangicha  huquqiy  ongni  shakllantirish, 

huquqiy  madaniyatni  yuksaltirish  bugungi  hayotimizning  talabidir.  Ana 

shundagina  mamlakatimizga  huquqiy  demokratik  jamiyat  barpo  etish  mumkin 

bo’ladi. Yoshlarning qonunlarga moslashib borishi, huquqning o’zi nima? Huquqiy 

burch nima? Tushuntirish, yaxshini yomondan, halolni haromdan, pokni-nopokdan 

ajrata  bilishga  yordam  berish  zarur.  O’z  navbatida  huquqiy  bilimga  ega  bo’lgan 

37 

 

inson  huquqiy  madaniyati  shakllana  boshlaydi.  Huquqiy  ta’lim  maktabda 

maktabda uzluksiz olib boriladi. 

Demak biz maktab o’quvchilarida huquqiy ongni shakllantirishga poydevor 

yaratishimiz  kerak.  Boshlang’ich  maktabda  esa  shu  vazifani  ilk  tushunchalarini 

tarkib  toptirishga  harakat  qilishimiz  lozim.  Kishi  qancha  keng  qamrovli  huquqiy 

bilimga  ega  bo’lgan  sayin  shu  darajada  madaniyatli  bo’la  boradi.  Bu  borada 

O’zbekiston Respublikasi milliy dasturida: «Ta’limning barcha darajalarida ta’lim 

oluvchilarning  huquqiy  ta’lim  hamda  tarbiyasini  takomillashtirish»,-zarurligi 

alohida  ta’kidlangan.  Shuning  uchun  huquqiy  ta’lim-tarbiyaning  maqsadi  har  bir 

o’quvchiga  amaliy  faoliyatida  zarur  bo’ladigan  huquqiy  bilimlarni  belgilangan 

davlat  standartlaridan  kam  bo’lmagan  hajmda  olish  imkoniyatlarini  berishdan 

iboratdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida huquqiy tushunchalarni skakllantirishda 

ularga  o’qitiladigan  o’qish,  odobnoma,  onatili,Konstitutsiya  alifbosi  kabi 

fanlarning  ahamiyati  katta.“Konstitutsiya  alifbosi”  kursining  asosiy  vazifasi 

o’quvchilarda  huquqiy  madaniyatni  shakllantirishdan  iborat.  Bunda  eng  avvalo 

o’quvchilar  diqqatini  “huquq”  so’zining  ma’nosini,  inson  huquqlarining 

mohiyatini,  bolalar  huquqlarini,  odamlar  bilan  munosabatda  huquqiy  madaniyat 

me’yorlariga mos munosabatda bo’lish kabi masalalarga e’tibor qaratiladi. 

 Darslar  o’tilishi  davomida  o’qituvchi  jamiyatda  sodir  bo’lgan  voqelikka 

munosabat  bildirishiga  to’g’ri  kelib  qolsa,  mavzudan  kelib  chiqib,  o’zi  lozim 

topgan metodda yoki yo’nalishda dars tuzilishini o’zgartirishi mumkin (mavzular 

ketma-ketligi yoki biron-bir mavzu matni). 

 “Konstitutsiya 

alifbosi”  mashg’ulotlari  orqali  o’quvchilar  O’zbekiston 

Respublikasi  Konstitutsiyasida  va  boshqa  huquqiy  hujjatlarda  aks  topgan  o’z 

huquqlarini bilishlari, huquqiy madanyatli bo’lish nima uchin kerakligini tushinib 

yetishlari  zarur.  Insonparvarlik  munosabatlari  shakllangan,  madanyati  rivojlangan 

jamiyatdagi  insonlar  o’z  qadr-qimmatlarini  bilishlari,  o’zgalar  huquqini  hurmat 

qilishlari muhimdir. 

38 

 

 Mashg’ulotlarni  o’quvchilar  tez  qabul  qila  oladigan  didaktik  o’yinlar,  rasmlar 

bo’yicha  ishlash,  hikoyalar  yozish,  psixotreninglar,  viktorinalar  kabi  shakl  va 

metodlarda olib borish maqsadga muvofiq.  

 Ko’zlangan  natijalarga  erishish  uchun  o’quvchi  shaxsiga  hurmat  bilan 

qarash muhitini yaratish lozim. Ularda shu yo’l bilan o’z qadrini bilish bilan birga, 

o’zgalar  hurmat  va  ishonchiga  javoban  atrofdagilar  huquqlarini  hurmat  qilish 

fazilatlari  shakllanilishiga  erishiladi.  Dars  davomida  doira  bo’lib  bir-birlariga 

yuzlanib o’tirishlariga imkon yaratish lozim.