3-боб. Хорижда аудиторлик фаолияти ва аудитнинг халқаро стандартлари

3.6. Аудиторлик фаолиятини меъёрий- ҳуқуқий тартибга солишнинг халқаро амалиётда шаклланган моделлари
Европа ва Осиё мамлакатларига аудиторлик фаолиятни меъёрий- ҳуқуқий тартибга солишнинг давлат томонидан бошқариладиган қатъий тизими хос. Бундай тизимда аудиторлик фаолиятини тартибга соладиган қонунчилик ҳужжатлари билан бир қаторда аудит стандартларини қўллаш ҳам мажбурий ҳисобланади.
Профессионал бирлашмаларнинг роли эса сезиларли эмас ва улар аудиторлик фаолиятини тартибга соладиган қонунчилик ҳамда бошқа меъёрий ҳужжатларни тайёрлаш ва муҳокама қилишда иштирок этиш, шунингдек, ўз аъзоларининг манфаатларини намоён этиш ва ҳимоялаш билан чегараланади.
Шундай қилиб, Европа ва осиё мамлакатларига хос аудиторлик фаолиятини меъёрий- ҳуқуқий тартибга солиш модели (тизими) ишлаб чиқилди(3.1-расм)
АҚШ ва Буюк Британия мамлакатларида аудиторлик фаолиятини меъёрий- ҳуқуқий тартибга солишнинг либерал тизими шаклланган. Бу тизимда профессионал жамоат ташкилотлари етакчи бўлиб, улар аудиторларни аттестациялаш, аудиторлик текширувлар сифатини назорат қилиш, аудиторлик фаолияти стандартлари ва меъёрларини ишлаб чиқадилар. Давлат томонидан қатъий тартибга солинадиган тизимдан фарқли ўлароқ, бу тизимда барча асосий функциялар профессионал жамоат ташкилотларига юкланган. Давлат томонидан тартибга солиш эса иқтисодиётни ва унинг фаолият соҳаларини тартибга солиш доирасида амалга оширилади (3.2-расм).
Жаҳоннинг турли мамлакатларида аудиторлик фаолиятини ташкил этишнинг қиёсий тавсифи 3.2-жадвалда келтирилган.
Аудиторларнинг профессионал бирлашмалари қанчалик кўп, фаолият соҳалари ва улар олдида турган вазифалар қанчалик хилма-хил бўлмасин, аудиторлик фаолияти учун умумий мезонлар ва тамойиллар ҳар иккала тизимда ҳам ўхшаш. Таъкидлаш жоизки, аудиторлик фаолиятини меъёрий- ҳуқуқий тартибга солишнинг либерал тизими(англо-америка модели)да аудиторлик ташкилотлари ва индивидуал аудиторлар томонидан тан олинадиган профессионал тамойиллар, меъёрлар ва қоидалар марказий ўрин эгаллайди.
Шунингдек, ҳар иккала тизим (модел) учун умумий элемент – аудит ва молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларига асосланиш хосдир.