3-боб. Бухгалтерия ҳисобининг регистрлари ва шакллари

Айланма қайднома

Ҳисобварақ №	__________ га сальдо		Ой давомидаги оборот		___________ га сальдо
	дебет	кредит	дебет	кредит	дебет	кредит
Жами

Шахматли қайднома

К-тланувчи ҳисоб варақлар Д-тланувчи ҳисоб варақлар	0110-0199- “Асосий воситалар”	1010-1090- “Ишлаб чиқариш заҳиралари”	2010 – “Асосий ишлаб чиқариш”	2810 – “Тайёр маҳсулот”	5110 – “Ҳисоб-китоб счёти”	-	Дебет бўйича жами
Асосий воситалар
Материаллар
Тайёр маҳсулот
Ҳисоб—китоб счти
Валюта счёти
Бюдже билан ҳисоблашишлар
-
Кредит бўйича жами

Бухгалтерия ҳисоб регистроларининг энг кўп қўлланиладиган тури-карточкалардир. Карточкалар корхонада амалга ошириладиган хўжалик муомалаларини рўйхатга олиш учун мўлжалланган бир хил шаклдаги қоғоз ёки картондан тайрланган бир неча устунли жадваллардир. Улар бир хил бўлганлиги учун махсус белгиланган яшикларда сақланади. Карточкалар мажмуасига картотека дейилади.

Карточкалар одатда, бир йилга мўлжалланган бўлади. Улар картотекага ҳеч бир қийинчиликсиз жойлаштирилади, шунинг учун ҳам улардан бир йилда ҳар бир ҳисобвараққа қанча талаб қилиниши олдиндан аниқлаш хзарурияти йўқ. Карточкадан фойдаланиш бухгалтерия ҳисоби техникасини такомиллаштириш, ҳисоб ходимлари ўртасида меҳнатни тўғри тақсимлаш учун кенг имкониятларни яратиб беради.
Корхоналарда бухгалтерия ҳисоби ишларини ташкил қилиш ва юритишнинг бир нечта усулларидан фойдаланилади.
Бухгатерия ҳисобининг шакли деб, бухгалтерия ҳисоби ёзувларини маъулм техника воситасидан фойдаланиб ташкил қилишга айтилади. Бунда корхона ҳисоб ишларида содир бўлган ҳар бир хўжалик муомаласининг вақтида, тўғри ва изчиллик билан ҳисоб регистрларининг аниқ бир тизимида жамланиши таъминланади.
Амалиётда бухгалтерия ҳисобининг турлди шакллари мавжуд. Ушбу шакллар қуйидаги асосий жиҳатларга кўра бир-биридан фарқ қилади:

• 
  Ҳисоб регистрларининг сони, вазифалари ва ташқи кўринишига кўра;
  
• 
  Синтетик ва аналитик ҳисоб регистрлари, хронологик ва систематик регистрларнинг ўзаро алоқасига кўра;
  
• 
  Ҳисб регистрларига ёзувларни ёзши тартиби ва техниасига кўра.
  

Ҳозирги вақтда амалиётда бухгалтерия ҳисобининг мемориал-ордер, журнал – ордер, бош журнал ҳамда информацион технологияларга асосланган шакллари амал қилиб келмоқда.
3.2. Бухгалтерия ҳисобининг мемориал-ордер шакли

Бухгалтерия ҳисобининг мемориал-ордер шакли давлат корхоналари ва кичик корхоналарда кенг қўлланилади.

Мемориал-ордер шакли қуйидаги афзалликларга эга:

• 
  Ҳисоб жараёни қатъий изчиликда олиб борилади;
  
• 
  Ҳисоб техникаси содда ва тушунарли бўлади;
  
• 
  Регистрларнинг стандарт шаклларини қўллаш мумкин;
  
• 
  Ҳисоб ишларини бухгалтерия ходимлари ўртасида уларнинг малакаларига кўра тақсимлаш мумкин;
  

Мемориал-ордер шакли қуйидаги камчиликларга эга:

• 
  Ҳисоб ишларини юритишда кўп меҳнат талаб этилади.
  
• 
  Аналитик ҳисоб синтетик ҳисобдан ажралиб қолади, ҳисоб алоҳида юритилади;
  
• 
  Турли хил регистрларда бир хил ёзувлар кўп маротаба қайд қилинади.
  

Мемориал-ордер шаклининг моҳияти шундан иборатки, хўжалик муомалаларини қайд этиш учун синтетик ва аналитик ҳисобнинг махсус жамғарув оборот қайдномаларидан яъни, асосий воситалар, ҳисобланган амоортизация ажратмалари: ишлаб чиқариш ҳаражатларини ҳисобга олиш қайдномаси: ишлаб чиқариш заҳиралари, тайёр маҳсулот, шунингдек, улар бўйича тўланган ҚҚСни ҳисобга олиш қайдномаси: пул маблағларини ҳисобга олиш қайдномаси маҳсулот сотилишини ҳисобга олиш қайдномаси, мол етказиб берувчилар билан ҳисоб-китобларни ҳисобга олиш қайдномаси: меҳнатга ҳақ тўланишини ҳисобга олиш қайдномаларидан фойдаланилади. Корхона бухгалтериясига келиб тушган бирламчи ҳужжатлар, уларни тўлдириш асос бўлиб ҳисобланади.
Оборот қайдномалари ва жамлама ҳисоб регистрлари асосида мемориал-ордерлар тузилади. Мемориал-ордерлар маълумотлари ҳар ойда “бош дафтар” журналига ўтказилади. Сўнгра унга қараб оборот сальдо баланси чиқарилади ва кейин у баланс ҳисоботи шаклига ўтказилади. “Бош китоб”да барча ҳисобварақлар дебети бўйича бир ой учун оборотлар суммаси барча ҳисоварақлар кредити бўйича оборотлар суммасига шунингдек, “суммаси” устуни якунига тенг бўлиши керак. Оборотлардан кейин бир ой учун кейинги сатрда келаётган ой бошида ҳар бир ҳисобварақнинг сальдоси чиқарилади ва ҳисобот балансига киритилади.
Мемориал-ордерларнинг тузилишига мисол келтирамиз:

“Касса” 1-мемориал – ордери

2002 йил _________________________ ойи учун

Муомала мазмуни	дебет	кредит	Сумма (сум)
Корхона кассасига пул олинди	5010	5110
Маҳсулотни сотишдан олинган тушум	5010	4010
Иш ҳақи берилди	6710	5010
Ҳисоб-китоб счётига кассадан пул топширилди	5110	5010
Кредит бўйича жами

Бухгалтер ________________________________________
Ижрочи __________________________________________
Мемориал-ордерларни рўйхатга олиш журнали
Ҳисобварақ __________________________________

М/О №	Сана	Муомала мазмуни	Сумма

3.3. Бухгалтерия ҳисобининг журнал-ордер шакли

Бухгалтерия ҳисобининг журнал-ордер шакли 1960 йил 1 январидан жорий этилган. Бухгалтерия ҳисобининг ушбу шакли жорий этилгугнга қадар мемориал-ордер шакли амал қилган эди.

Бухгалтерия ҳисобининг журнал-ордер шаклида ёзувлар йиғма ва гуруҳловчи қайдномаларда (журнал-ордер) шунингдек, ёрдамчи қайдномаларда гуруҳлаб борилади. Бухгалтерияга келтирилган бошланғич ҳужжатлар мемориал-ордерларда акс эттирилмасдан, бевосита шу журналларнинг ўзида акс эттирилади, чунки бухгалтерия ҳисобининг бу шаклида қўлланиладиган журналар бир вақтда хўжалик муомалаларини бухгалтерия проводкаси билан расмийлатирувчи ордерлар ҳисобланиб, мемориал-ордерлар тузиш зарариятини йўқотади.бу ерда мемориал ордерларнинг ўрнини аввалдан ҳисобварақларнинг корреспонденцияси тузиб қўйилган махсус ҳисоб регистрлари тузилади. Бу регистрлар йиғма ва гуруҳловчи қайдномалар, яъни журнал-ордерлардир. Бухгалтерия ҳисоби бу шаклнинг журнал-ордер деб номланиши ҳам шу регистрларнинг номидан келиб чиққан. Журнал ордерларда бирламчи ҳужжатларнинг маълумотларини тўғри гуруҳлаштиришни таъминлаш учун ҳисобварақлар кредити бўйича намунавий корреспонденция ва ойлик, чораклик ҳамда йиллик ҳисоботлар учун зарур бўлган кўрсаткичлар рўйхати назарда тутилган. Жамлама ва таҳлилий ҳисоб учун мўлжалланган журнал – ордерларда, бундан ташқари, таҳлилий ҳисобнинг моддалари ҳам назарда тутилган.
Бухгалтерия ҳисоби журнал – ордер шаклнинг асосий хусусиятлари қуйидагилардан иборат:
- Журнал-ордерларда муомалаларни рўйхатга олиш тартибида ёзувлар фақат ҳисобварақлар кредити бўйича ебетланувчи ҳисобварақлар билан корреспонденция амалга оширилади;
- Жамлама ва таҳлилий ҳисоб ёзувлари ягона тизимдан жой олади;
- Хўжалик ҳисоблари бухгалтерия ҳисобида даврий ва йиллик ҳисоботларни назорат қилиш ва тузиш учун тақозо этиладиган кўрсаткичлар бўйича акс эттирилади;
- Олдиндан кўрсатилган ҳисобварақлар корреспонденцияси, таҳлилий ҳисоб моддалари номенклатураси, даврий ва йиллик ҳисоботларни тузиш учун тақозо этиладиган кўрсаткичлар билан биргаликда регистрлардан фойдаланади;
- Ойлик журнал – ордерлар қўлланилади.
Бухгалтерия ҳисобининг журнал-ордер шаклида ҳисоб регистрлари шундай тартибда тузилиши лозимки, бунда бухгалтерия ҳисоботини тузиш зарур бўлган маълумотларни тўғридан-тўғри шу регистрларни ўзидан олиш мумкин бшлсин. Бухгалтерия ҳисоботининг ҳамма турларини ва жадвалларини шу ҳисоб регистларининг маълумотлари асосида қўшимча ишлар бажармасдан бевосита тузиш мумкин.
Таҳлилий ҳисоб моддаларидаги маълумотларни бевосита бухгалтерия ҳисоботи жадвалларига ўтказиш мумкин. Демак, бухгалтерия ҳисоби журнал-ордер шаклининг хусусиятлардан бири бухгалтерия ҳисобининг бу шаклидаги ҳисоб регистрларининг бухгалтерия ҳисоботи тузишга мослашганлигидир.
Бухглатерия ҳисобининг журнал-ордер шаклида хужжатларнинг айланиши тезлашади, мемориал-ордер ва рўйхатга олиш журналлари тузилмайди, жамлама ва таҳлилий ҳисоб қўишилиб кетади ва ҳисоботни қўшимча ишлар бажармасдан тўғридан-тўғри ҳисоб регистрларидан тузиш мумкин ва ҳ.к. буларнинг барчаси ҳисоб регистрларидаги ёзувларнинг такрорлашини қўқотади ва иш усулининг қуйидаги ҳолда бўлишини таъминлайди: ҳужжатлар расмийлаштирилган хўжалик муомаларини акс эттириш, ҳужжатлардан ҳисоб регистрларига маълумотларни ёзиб олиш ва ҳисобот учун ҳисоб регистрларининг маълумотларини жамлаш каби жараёнларни ўз ичига олади. Шундай қилиб, бухгалтерия исобининг дурнал-ордер шаклида вақтнинг тежалиши, хато ёзувларнинг бирмунча камайиши ва объектлар ҳақидаги маълумотларнинг бирмунча кўргазмали бўлиши таъминланади.