3 бўлим: Шўр ерларда доривор ўсимликларнинг интродукцияси ва биологик хусусиятлари

- Бўёқдор рўян - Марена красильная (Rubia tinctorum L.).
Бўёқдор рўян - Rubiaceae оиласига мансуб кўп йиллик ўт. Ўсимлик табиий ҳолда шарқи – жанубий Европа, Ўрта Осиё ва Кавказда учрайди. Доривор восита сифатида ўсимликнинг илдиз ва илдизпояси фойдаланилиб, унинг таркибида бўёқли моддалар гликозид шаклида мавжуддир. Ўсимликнинг илдиз ва илдизпояси тўқимачилик саноатида бўёвчи хом-ашё сифатида ишлатилса, табобатда рахит, ич қотганда, ревматизм ва жигар касалликларини даволашда ишлатилади [20] (илова – 288-бет).
Бўёқдор рўян шўр тупроқларда интродуцент сифатида илдизпоядан экилди. Илдизпоянинг кўкарувчанлиги (75,4%) ва сақланиши (100%) юқори бўлсада, 1- вегетация йилида ўсимликларнинг ўсиши паст бўлди. Ўртача шўрланган (Бухоро воҳаси) тупроқларда 1- вегетация йилида асосий поянинг узунлиги 16,81,83 см ва барг сони 9,61,38 ни ташкил этади. Кучли шўрланган (Мирзачўл) тупроқларда ҳам илдизпоянинг кўкарувчанлиги (100%) ва сақланиши (60,0%) юқори бўлди. Асосий поянинг узунлиги 14,21,51 см ва барг сони 13,02,53 га етади. Дастлабки вегетация йилида ўртача шўрланган тупроқларда ўсимликларнинг ўсиши суст бўлсада, 1- тартибли новдалар (сони 7,21,20 ва узунлиги 20,42,02 см) ва 2- тартибли новдалар (сони 5,21,02 ва узунлиги 9,41,37 см) ҳосил бўлиб, вегетация охирига келиб жадал ўсади. Кучли шўрланган тупроқлардаги ўсимликларда эса, 1- вегетация йилида бу аъзолар ҳосил бўлмайди. 2- вегетация йилининг дастлабки кунларидан ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши жадал бошланади. Солиштирадиган бўлсак, ўртача шўрланган тупроқларда асосий поянинг узунлиги 49,33,51 см ва кучли шўрланган тупроқларда 32,71,94 см га етади. Кейинги вегетация йилида эса, ҳар 2 хил шўрланишдаги тупроқларда ҳам, ўсимликлар 1- ва 2- тартибли новдаларининг ҳосил бўлиш ва ўсиш суръатининг жадаллиги кузатилади. Яъни, ўртача шўрланган тупроқларда 1- тартибли новдалар сони 15,81,98 ва узунлиги 28,52,15 см, 2- тартибли новдалар сони 17,52,09 ва узунлиги 11,81,72 см ни ташкил этган бўлса, кучли шўрланган тупроқларда ўстирилган ўсимликларда бу кўрсаткичлар мувофиқ ҳолда 10,22,11 ва 12,91,70 см, 8,81,02 ва 9,20,89 см ни ташкил этди. Вегетациянинг 2- йилида ўсимликларда генератив аъзолар шаклланган бўлсада, лекин гуллаш фазасида уларнинг қуриб қолганлиги қайд этилди. 3- вегетация йилида ўсимликлар ер устки аъзоларининг ўсиши ва кўпайиши 2 баравар ошганлиги 3.7 - ва 3.8 - жадвалларда келтирилган. Яъни, ўсимликлар асосий поясининг узунлиги 110,36,06 см ва барглар сони 92,35,55 га етиб, асосий поядаги 1- тартибли новдалар сони 34,33,38 ва узунлиги 55,04,28 см, 2- тартибли новдалар сони 8,71,70 ва узунлиги 12,02,00 см га етганлиги кузатилади. Бўёқдор рўяннинг ғунчалаш фазаси май ойининг биринчи декадасида, гуллаш фазаси май ойининг охирида бошланади ва вегетация охиригача давом этади. Вегетация йилининг сентябрида, бир туп ўсимликда ўртача 35,3- ғунчалар, 31,0-гуллар, 44,9- шаклланган мевалар ва 54,1- пишган мевалар кузатилган.
3- вегетация йилида бўёқдор рўян экилган майдонда поя зичлиги 46,8 минг экз/га етади ва тупроқ юзаси қопланади. Ўсимликларнинг ер ости қисм (илдиз ва илдизпоя) ҳосилдорлиги аниқланганда, бу кўрсаткич шўрланмаган тупроқларда 0,95 т/га ва шўрланган тупроқларда 0,750,07 т/га (қуруқ ҳолда) ни ташкил этди [129].