3 Asosiy qism: Ijara munosabatlari

Kurs ishining ob’ekti bo’lib, O‘zbekistondagi mulkchilik tizimining o‘ziga xos xususiyatlari hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti. O‘zbekistondagi mulkchilik tizimi hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. O‘zbekistonda mulkchilik tizimining shakllanishi va xususiyatlarining mazmun-mohiyatini ochib berish, unga oid nazariy qarashlar va bilimlarni o‘rganib tizimlashtirish asosida tegishli xulosalar shakllantirish hamda ularning negizida nazariy bilimlar va amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lish.
Kurs ishining vazifalari:
-O‘zbekistonda mulkchilik tizimining rivojlanishini fundamental asoslarini o‘rganish;
-O‘zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi meyoriy-huquqiy bazasini yoritib berish;
-O‘zbekistonda mulkchilik tizimining shakllanishining bosqichlari va xususiyatlarini tahlil qilish.
Kurs ishi kirish, uchta qismdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan.
Ijara munosabatlari mohiyati va iqtisodiy mazmuni.
Ijarachining ijaraga olingan yer uchastkasida o‘z mablag‘lari va qarzga olgan mablag‘lari hisobidan qurilishning umumiy qoidalariga rioya qilgan holda zarur ishlab chiqarish va noishlab chiqarish binolari, shu jumladan uy-joy qurish huquqi shartnomada ko‘zda tutilgan bo‘lishi kerak. Ayni paytda ijara shartnomasining amal qilishi to‘xtatilgach, mazkur binolar va inshootlar kimga tegishli bo‘lishi qayd etib qo‘yilishi kerak.
Ijaraga olingan hududda ijaraga beruvchining ijozati bilan ijarachining mablag‘lariga qurilgan, boshqa joyga ko‘chirish mumkin bo‘lmagan binolar va inshootlar, ijara shartnomasida o‘zgacha shartlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, ijaraga beruvchiga tegishli bo‘ladi. Shartnomaning amal qilish muddati tugaganidan so‘ng yoki shartnoma bekor qilinganda ijarachi ularning qiymatini ijaraga beruvchidan qaytarib olishga haqlidir.
Ijaraga olingan hududda ijaraga beruvchining ruxsatisiz ijarachi mablag‘iga qurilgan binolar va inshootlar, basharti ularni ko‘chirish mumkin bo‘lmasa, ijaraga beruvchiga tegishlidir. Agar ijaraga beruvchi ularni buzib tashlashni talab qilsa, ijarachi ularni o‘z hisobidan buzib tashlashga yoki ularni buzib tashlash bilan bog‘liq xarajatlarni qoplashga majburdir.
Ijaraga olingan korxonaning mol-mulkida korxona mehnat jamoasining a’zolari, shu mol-mulkni vujudga keltirish uchun o‘z shaxsiy mehnati bilan, shuningdek pul va boshqa mulkiy badallar bilan qo‘shadigan ulushning miqdori korxona ustavida ko‘zda tutilgan shartlar va tartib asosida belgilab qo‘yiladi.
Ijaraga olingan korxona mol-mulkiga mehnat jamoasining a’zosi qo‘shgan ulushning qiymati bo‘yicha korxonaning ustaviga muvofiq qimmatli qog‘ozlar berilishi mumkin. Mazkur qimmatli qog‘ozlarga mehnat jamoasi ishlab chiqarishning pirovard natijalariga va korxonani rivojlantirish vazifalariga qarab belgilaydigan miqdorda dividendlar to‘lanadi. Qimmatli qog‘ozlarning haqiqiy qiymati qog‘oz egalariga korxona ustavida nazarda tutilgan hollarda to‘lanadi.
Korxona ustavida u bilan mehnat munosabatlarini to‘xtatgan mehnat jamoasi a’zolariga dividendlar to‘lash tartibi va shartlari belgilab qo‘yiladi. Ijaraga olingan korxona ixtiyorida qoladigan foyda (daromad) ijaraga berilgan korxona jamoasining qaroriga muvofiq taqsimlanadi.
Ijarachi, basharti shartnomada o‘zgacha shartlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, ijaraga olingan mol-mulk tarkibiga uning qiymatini oshiradigan o‘zgartishlarni mustaqil ravishda kiritish, mol-mulkni rekonstruksiyalash, kengaytirish, texnik jihatdan qayta qurollantirishga haqlidir.
Ijaraga olingan mol-mulk, basharti, ijaraga beruvchining ijozati bilan yaxshilangan bo‘lib, ijara shartnomasida o‘zgacha shartlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, shartnomaning amal qilish muddati tugaganidan so‘ng yoki shartnoma bekor qilingach, ijarachi ana shu maqsad yo‘lida sarflagan barcha xarajatlari qaytarilishini talab qilish huquqiga egadir.
Ijaraga beruvchining ruxsatisiz amalga oshirilgan yaxshilashlar, agar ularni ijaraga berilgan mol-mulkka zarar yetkazmagan holda ajratib olish mumkin bo‘lmasa, shartnomaning amal qilish muddati tugagach yoki shartnoma bekor qilingach, ijaraga beruvchiga tekinga o‘tadi.
Ijaraga beruvchining ruxsatisiz amalga oshirilgan yaxshilashlarni ijaraga berilgan mol-mulkka zarar yetkazmagan holda ajratib olish mumkin bo‘lsa, ijaraga beruvchi ularning tannarxini to‘lashga rozi bo‘lmasa, bunday holda ijarachi ularni o‘ziga olishi mumkin.
Ijara haqi ijara shartnomasida tomonlarning o‘zaro kelishuviga binoan belgilanadi, bunda yer va tabiiy resurslar uchun ijara haqi O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida ko‘rsatilgan tartibda va doirada belgilanadi. Ijara haqi ijaraga olingan butun mol-mulk uchun yaxlit yoki har bir obyekt bo‘yicha alohida-alohida natura, pul yoki aralash shakllarda belgilab qo‘yilishi mumkin. Ijara haqini to‘lash shartlari va muddatlari shartnomada belgilab qo‘yiladi.
Ijara haqi miqdori tomonlarning kelishuviga muvofiq shartnomada ko‘zda tutilgan muddatlarda o‘zgartirilishi mumkin. Ijara haqining miqdori markazlashtirilgan tartibda belgilab qo‘yiladigan narx-navo va tariflar o‘zgargan taqdirda hamda O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan boshqa hollarda tomonlardan birining talabiga muvofiq muddatidan oldin qayta ko‘rib chiqilishi mumkin.
Ijarachi nogiron bo‘lib qolgan yoki muomalaga layoqatsiz deb topilgan hollarda shartnomaning amal qilishi O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida belgilangan tartibda va shartlarda to‘xtatiladi. Bunday hollarda ijarachining oila a’zolaridan biri ijara shartnomasi tuzishda ustun huquqqa ega bo‘ladi. Ijarachi sodir etgan jinoyati uchun kelgusida shartnomani bajara olishiga imkon bo‘lmaydigan usulda jazolangan hollarda ham ijara shartnomasi to‘xtatiladi.
Ijara shartnomasi muddati tugaganidan keyin ham ijarachi ijaraga olingan mulkdan amalda foydalanishni davom ettiraversa hamda ijaraga beruvchi ijara shartnomasi muddati tugaguniga qadar bunga hech qanday e’tiroz bildirmagan va shartnomada o‘zgacha shartlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, u holda shartnoma xuddi shu muddatga davom ettirilgan hisoblanadi.
Ijarachi vafot etgan taqdirda uning merosxo‘rlaridan biri amal qilib turgan ijara shartnomasi va uning shartlari asosida o‘zini ijarachi deb e’tirof etishni talab qilish huquqiga egadir. Amaldagi ijara shartnomasining tuzilishiga vafot etgan ijarachining shaxsiy fazilatlari asos qilib olingan bo‘lsa, u holda ijaraga beruvchi merosxo‘rni ijarachi deb e’tirof etishdan bosh tortishga haqlidir.
Ijaraga olingan mulkka egalik qilish huquqi yoki O‘zbekiston Respublikasi mulkchilik to‘g‘risidagi qonunchiligida sanab o‘tilgan huquqlar ijaraga beruvchidan boshqa shaxsga o‘tganda ilgari tuzilgan shartnoma, basharti O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida o‘zgacha shartlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa yangi mulk egasiga nisbatan ham o‘z kuchini saqlab qoladi.
Mulk egasi bo‘lmagan yuridik shaxs qayta tashkil etilgan hollarda uning ijaraga beruvchi sifatidagi majburiyatlari va huquqlari, basharti O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida o‘zgacha shartlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, huquqiy vorislarga o‘tadi.
Ijara shartnomasi to‘xtatilgach, ijarachi mulk, yer va boshqa tabiiy resurslarni shartnomada aytib o‘tilgan holatda ijaraga beruvchiga o‘z vaqtida qaytarishga majburdir. Agar ijarachi ijaraga olingan mulkning holatini yomonlashtirgan bo‘lsa yoki uni o‘z vaqtida egasiga qaytarmasa, shuning oqibatida yetkazilgan zararni ijaraga beruvchiga to‘lashga majburdir.
Ijarachi ijaraga olingan mulkni ijaraga beruvchining roziligi bilan to‘la yoki qisman sotib olishi mumkin, yer va boshqa tabiiy resurslar bundan mustasnodir. Davlat mol-mulki O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq tarzda sotib olinadi.
Ijaraga olingan mol-mulkni sotib olish ijarachining o‘z mablag‘lari, shu jumladan ijara sharoitida xo‘jalik faoliyatini olib borishdan kelgan daromadlar, ijarachiga qarashli mol-mulkni sotishdan tushgan pul, shuningdek kreditlar hamda amaldagi qonunchilikka zid bo‘lmagan usullar bilan qo‘lga kiritilgan boshqa moliyaviy mablag‘lar hisobidan amalga oshiriladi.
Ijara korxonasi ijaraga olingan korxonaning mulkiy huquqlari va majburiyatlariga, shu jumladan uning yer va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish huquqlariga qonuniy voris bo‘lib qoladi. Bunda ijaraga beruvchi korxonaning kreditorlik qarzlarini to‘la yoki qisman to‘lashni o‘z zimmasiga olishi mumkin.
Ijarachi davlat korxonasining ana shu korxona shartnomasida ko‘zda tutilgan hajmda va muddatda mahsulot (ishlar, xizmatlar) realizatsiya qilish borasidagi majburiyatini bajaradi. Ijaraga beruvchi moddiy resurslar yoki ularga oid limitlarni (fondlarni) ijarachiga topshiradi, shuningdek ana shu majburiyatlarning bajarilishini ta’minlaydigan boshqa zarur choralarni ko‘radi. Ijaraga beruvchining o‘z majburiyatlarini bajarmasligi ijarachining zimmasidan tegishli majburiyatlarni soqit qiladi.
Ijara korxonasi ijaraga olingan davlat korxonasi uchun belgilangan hajmda markazlashtirilgan kapital mablag‘ va dotatsiya olish huquqini saqlab qoladi. Ana shu mablag‘lar evaziga yaratilgan mol-mulk davlat mulki hisoblanadi hamda ijaraga beriladigan mulk tarkibiga kiritilmog‘i darkor.
Ijarachi uchun keragidan ortiqcha bo‘lgan korxonalar, obyektlar va mol-mulkni ijaraga olishga majburlashga yo‘l qo‘yilmaydi.Korxonalarni va ularning mulkiy komplekslarini ijaraga olish yuzasidan tanlov tegishli mulkni ijaraga berish huquqi bo‘lgan mulkdor yoki u vakolat bergan idora tomonidan e’lon qilinadi.
Tanlovda korxonalarning, ular tarkibidagi bo‘linmalarning mehnat jamoalari, mazkur korxonada band bo‘lmagan xodimlarni ham o‘z ichiga oladigan aralash jamoalar hamda boshqa yuridik va jismoniy shaxslar ishtirok etishi mumkin. Boshqa shartlar bir xil bo‘lgan taqdirda korxona yoki uning bo‘linmasini ijaraga olishda ularning mehnat jamoalari ustun huquqka ega bo‘ladi.
Yer rentasi (nem. Rente — ortga qaytarilgan) — yer egasining oʻz yerini tabiiy resurs tarzida ijaraga taqsim etganligi uchun oladigan daromadi; bevosita q.x. ishlab chiqaruvchilari tomonidan yaratilgan qoʻshimcha mahsulotning yer egalari tomonidan mulk egaligi huquqiga koʻra oʻzlashtiriladigan qismi. Q.x.da foydalaniladigan yer maydonlari tabiatan cheklanganligi sababli (inson yer resurslarini koʻpaytirishga qodir emas) barcha yerlar mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan egallab olinadi va yerga xoʻjalik obʼyekti sifatida monopoliya vujudga keladi. Natijada yer b-n bogʻliq renta munosabatlari paydo boʻladi.
Q.x.da yer egasi foydalanuvchilardan yerdan foydalanganlik uchun toʻlov oladi, yaʼni yer egasi (davlat, shirkat, xususiy shaxs) faqat yer egasi boʻlganligi uchun yaratilgan qoʻshimcha mahsulotning bir qismini ijara haqi koʻrinishida oʻzlashtirib oladi. Davlat oladigan yer soligʻi, xususiy yer egalari yerdan foydalanganlik uchun undiradigantoʻlovlar Ye.r. hisoblanadi. Ye.r.ning , mas, barshchina (ishlab berish), obrok (natural soliq) va pul soligʻi (mas, xiroj) kabi bir qancha tarixiy koʻrinishlari bor.
Hoz. davrda Ye.r.ning asosan, differensial renta va absolyut renta koʻrinishlari mavjud. Yer uchastkalarining tabiiy va iqtisodiy unumdorligi hamda joylashgan oʻrnidagi farqlar natijasida olinadigan qoʻshimcha sof daromad — differensial renta deyiladi (qarang Differensial renta). Koʻpgina mamlakatlarda sifatidan qatʼi nazar ekin ekiladigan yerning xususiy mulk boʻlishi uni ijarachilarga foydalanish uchun berishdan muqarrar suratda daromad keltiradi.
Yer egalari yerni ishlovchi ijarachilarga foydalanish uchun ijaraga berishi va ulardan yerdan foydalanganlik uchun toʻlovlar olishi natijasida absolyut Ye.r.si vujudga keladi. Shuningdek, rentaning yana bir turi — monopol renta ham mavjud. Boshqa yerda uchramaydigan tabiiy sharoit, baʼzan noyob q.x. mahsulotlari yetishtirish uchun imkoniyat yaratadi. Bunday mahsulotlar monopol narxlarda sotiladi. Bu narxlarning yuqori boʻlishi koʻpincha toʻlovga qodir talab darajasi b-n belgilanadi. Natijada monopol narxlar shunday mahsulotlarning individual qiymatidan ancha yuqori boʻlishi mumkin. Bu esa yer egalariga monopol renta olish imkoniyatini beradi (yana. q. Renta).
Rentaning mohiyatini tushunishdagi asosiy qiyinchilik tadbirkorlar oʻrtasida qayta taqsimlanmaydigan qoʻshimcha sof daromadning vujudga kelishi shart-sharoit va sabablarini ochib berilishi hisoblanadi. Bunday holat vujudga kelishining sabablaridan biri samarali xoʻjalik yuritish uchun yaroqli boʻlgan yerlarning cheklanganligi va qayta tiklab boʻlmasligida oʻz ifodasini topadi. Ikkinchi sababi — yerga yoki boshqa tabiiy resursga mulkchilik obʼekti yoki xoʻjalik yuritish obʼekti sifatidagi monopoliyaning mavjudligi hisoblanadi. Uchinchi sababi esa, koʻp mamlakatlarda qishloq xoʻjaligidagi kapital uzviy (organik) tuzilishi, yaʼni doimiy va oʻzgaruvchi kapital oʻrtasidagi nisbatning pastligi hisoblanadi. Yer uchastkalarining unumdorligi va joylashgan joyidagi farqlar natijasida vujudga keladigan qoʻshimcha daromad (qiymat)ning bir qismi renta shaklini oladi hamda u differensial renta deb ataladi. Qishloq xoʻjaligida eng muhim ishlab chiqarish vositasi — yerning miqdori va sifatini tabiatning oʻzi cheklab qoʻygan, uni inson koʻpaytirishga qodir emas.
Ijtimoiy sheriklik munosabatlarining huquqiy tabiati masalasi A.S.Pashkov tomonidan to'liq o'rganilgan. Jamoa shartnomalari va bitimlarini tuzish amaliyotini tahlil qilib, u o'zining oldidagi vazifani xususiy va ommaviy qonun... Uning ta'kidlashicha, ushbu sohaga jamoatchilikning qiziqishi ijro etuvchi hokimiyat vakillarining federal, tarmoq, mintaqaviy darajalarda jamoaviy bitimlar tuzish jarayonida ishtirok etishi bilan ta'minlanadi. Bunday ishtirok etishdan maqsad, birinchidan, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari manfaatlarini himoya qilish, ikkinchidan, tomonlar o'z zimmalariga olgan majburiyatlarning bajarilishini ta'minlash, xususan, kelishuvlarning bajarilishini nazorat qilish. Biroq, vakillarning ishtiroki davlat hokimiyati yilda jamoaviy bitim tuzilgan shartnomani ma'muriy hujjatga aylantirmaydi, garchi bu unga jamoat xarakterini beradi. Muzokaralarda qatnashgan barcha tomonlar tengdir va ularning qarorlari ixtiyoriy ravishda erishilgan turli qarashlar va yondashuvlarning murosasi natijasidir. Davlat hokimiyati vakillari, A. S. Pashkovning so'zlariga ko'ra, tomonlarga kelishuvga erishishda yordam berishadi, davlat hokimiyati vakolatiga asoslanib bir xil vositachilik funktsiyalarini bajaradilar. Bunga qo'shimcha qilishimiz mumkinki, jamoaviy shartnomalarni tuzishda ishtirok etish orqali davlat hokimiyati organlari boshqa tomonlar bilan teng ravishda, bu holda davlat hokimiyati organlarining funktsiyalarini bajarmasdan o'z majburiyatlarini o'z zimmalariga olishadi.
Ammo jamoaviy shartnomalarni xususiy huquqiy bitim sifatida ko'rib chiqish noto'g'ri bo'lar edi. Birinchidan, shartnomalarda keltirilgan majburiyatlar nafaqat muzokaralarning bevosita ishtirokchilariga, balki ular vakili bo'lgan tashkilotlarga (tashkilotlarning ishtirokchilari), ba'zan esa muzokaralarda bevosita ishtirok etmaydigan tashkilotlarga ham tegishli. Ikkinchidan, kelishuvlarda keltirilgan qoidalarning aksariyat qismi me'yoriy bo'lib, mehnat munosabatlari sub'ektlarining alohida cheksiz doirasini qamrab oladi.
Shunga o'xshash pozitsiya XX asrning boshlarida ham ifoda etilgan. Xususan, A. N. Miklashevskiy ta'kidlashicha, dastlab ijara shartnomasi ixtiyoriy shartnoma bilan bog'liq bo'lib, u mutlaqo xususiy xususiyatga ega va faqat ikki manfaatdor tomonning manfaatlarini qondiradi. Keyingi evolyutsiyada ushbu shartnoma ijtimoiy ahamiyat kasb etadi va go'yo yaratilayotgan mehnatni tashkil etish elementiga aylanadi, bunda nafaqat jamoaviy bitim tuzayotgan tomonlar, balki u sodir bo'lgan barcha savdo-sotiq manfaatdor bo'lib, asta-sekin hatto butun jamiyat. Shartnomaning mazmuni to'g'risidagi nizo shu tariqa nafaqat shaxsiy, balki jamoatchilik manfaatini ham qozonadi.
Shunday qilib, shaxsiy manfaat individual ish beruvchilar yoki ishchilarning shaxsiy masalasi bo'lishdan uzoqdir. U fuqarolik jamiyatining barcha qatlamlarini qamrab oladi - tadbirkorlar va xodimlar - va shu ma'noda ommaviy huquqiy xususiyatlarga ega bo'lib, o'z huquqiy shaklida shaxsiy huquqiy majburiyat munosabatlari. Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, xususiy-davlat huquq tizimi nuqtai nazaridan ijtimoiy sheriklik xususiy va davlat huquqi elementlarini o'z ichiga olgan aralash huquqiy institutdir. Shunday qilib, ijtimoiy sheriklikning huquqiy munosabatlari, mehnat qonunchiligining o'zi kabi, dualistik, xususiy-davlat huquqiy xususiyatiga ega.
Endi ijtimoiy sheriklik munosabatlarining tizimdagi o'rnini ko'rib chiqamiz mehnat qonuni... Ushbu munosabatlar ish beruvchilar va tashkiliy jihatdan shakllangan ishchilarning (ishchilar birlashmalari yoki ishchilar jamoasining) o'zaro munosabatlari asosida yangi yoki mavjud mehnat sharoitlarini o'zgartirish to'g'risida paydo bo'ladi.
Mehnat huquqi nazariyasida bunday munosabatlar turli xil atamalar bilan belgilandi. Shunday qilib, "Sovet mehnat qonuni: nazariya savollari" jamoaviy monografiyasida "jamoaviy mehnat munosabatlari" tushunchasi shakllantirildi. Ularga, xususan, ishlab chiqarishni boshqarishda ishchilar va xizmatchilarning ishtiroki to'g'risidagi munosabatlar, xulosa bo'yicha munosabatlar kiradi jamoaviy shartnoma va mahalliy tartibga solish doirasida ish sharoitlarini yaratish, shuningdek, ishchilar va xizmatchilarga uy-joy va madaniy xizmat ko'rsatish bo'yicha munosabatlar. Bundan tashqari, agar shaxsiy mehnat munosabatlarisiz kollektiv mehnat munosabatlarining mavjudligini tasavvur qilib bo'lmaydigan bo'lsa, u holda teskari aloqa ham muhim ahamiyatga ega emas: individual mehnat munosabatlarini rivojlantirish, uning mazmuni va ba'zi hollarda hatto paydo bo'lishi faqat jamoaviy mehnat munosabatlari mavjud bo'lganda mumkin.
Kollektiv mehnat munosabatlari kontseptsiyasi mehnat qonunchiligi sohasidagi boshqa bir qator nufuzli mutaxassislar tomonidan tanqid qilinib, "S. A. Ivanov, R. Z. Livshits va Yu. P. Orlovskiy jamoaviy mehnat munosabatlari deb atagan huquqiy munosabatlar, aslida Bular mehnat munosabatlari emas. Va bu erda gap nafaqat nomda, balki mohiyatda. Ushbu huquqiy munosabatlar mehnat emas, balki tashkiliy va boshqaruvchidir, chunki ularning ob'ekti va mazmuni mehnatning o'zi emas (mehnat jarayoni), balki uning tashkiloti (shu jumladan muassasa) mehnat sharoitlari), yoki mehnat jamoasini boshqarish. Ushbu huquqiy munosabatlar, garchi mehnat bo'lmasa ham, ular bilan chambarchas bog'liq va ularga hamroh bo'ladi. " S.P.Mavrin mehnatni tashkil etish va boshqarish sohasidagi kollektiv huquqiy munosabatlarga "mehnat" deb nom berish faqat ularning tarmoq mansubligini tavsiflash uchun joiz ekanligini ta'kidladi. bu nom ishlatilishi mumkin, lekin faqat shartli nom sifatida ishlatilishi mumkin, chunki aslida u o'z mazmuni bo'yicha juda xilma-xil bo'lgan ijtimoiy munosabatlarni birlashtiradi. Shu bilan birga, u ta'kidlaganidek, korxonada jamoaviy mehnat jarayonida yuzaga keladigan munosabatlarning ob'ektiv pasayib ketmasligi, faqat bitta "xodim - korxona" aloqasi bilan bog'liq bo'lib, huquqiy tartibga solinadigan jamoaviy sub'ektlar o'rtasidagi munosabatlar kollektiv huquqiy munosabatlar shaklini oladi. Ularning paydo bo'lishining asosini individual mehnat munosabatlari tashkil etadi. Shu ma'noda korxonadagi jamoaviy-huquqiy munosabatlar mehnat munosabatlaridan kelib chiqadi.
Shunday qilib, ushbu munozara natijasida mehnat qonunchiligi predmetida jamoaviy munosabatlarning mavjudligi tan olindi, faqat ular mehnatda ishtirok etish to'g'risida emas, balki mehnatni tashkil etish (boshqarish) va uning shartlarini belgilash bilan bog'liq holda paydo bo'ladi. Shu bilan birga, kollektiv-mehnat huquqiy munosabatlarining mazmuni korxonada mehnatni boshqarishdir. Ijtimoiy mehnatni boshqarish o'z vazifasi sifatida ushbu mehnat tarkibiga kiradi. Shu sababli ham jamoaviy mehnat munosabatlari o'ziga xos mehnat munosabatlari sifatida tan olinishi kerak.
Va nihoyat, 1990-yillarda. A. S. Pashkov kollektiv mehnatdan foydalanish asosida individual mehnat munosabatlari bilan bir qatorda ishchilarning jamoaviy manfaatlarini ifoda etadigan jamoaviy tashkiliy va mehnat munosabatlari vujudga kelishini ta'kidladi. Bu kasaba uyushmalari yoki boshqalar o'rtasidagi munosabatlar vakillik organlari kollektivlar, bir tomondan, ish beruvchilar yoki ularning vakillik organlari, boshqa tomondan, ishchilar uchun mehnat sharoitlarini yaratish yoki qo'llash bilan bog'liq.
Ko'rib turganimizdek, ushbu ta'riflarda asosiy narsa bir-biriga to'g'ri keladi: mehnat sharoitlarini belgilash bilan bog'liq munosabatlar (jamoaviy bitim, bitim tuzish) mehnat qonunchiligi tizimining bir qismi bo'lgan munosabatlarning maxsus guruhiga ajratilgan. Faqatgina ushbu munosabatlarni tavsiflovchi atamalarning nomlari farq qiladi. Ayni paytda, mehnat sharoitlarini shartnoma asosida o'rnatish bo'yicha munosabatlar menejment deb aytish mumkin emas. Ijtimoiy sheriklik munosabatlarini jamoat huquqi sohasida tasniflash mumkin emasligi to'g'risida allaqachon tortishuvlar qilingan. Hozirgi holatda xuddi shu dalillardan foydalanish mumkin. Shartnoma tuzishda jamoa shartnomasi, xodimlar va ish beruvchilar qonuniy ravishda tengdirlar va hech bir tomon boshqa tomonga faqat ishlab chiqarish tizimidagi va mehnat bozoridagi mavqei tufayli o'z irodasini yuklashga haqli emas. Shu bilan birga, bu munosabatlar aniq tashkiliy xarakterga ega, chunki ular xodimlarning mehnat faoliyatini tashkil etishga, mehnatni amalga oshirish shartlarini va unga haq to'lashga qaratilgan.
Bir tomondan, huquqiy darajadagi aloqalarga asoslangan mahalliy darajada ijtimoiy muloqot tizimini tashkil etish xodimlar vakillari uchun foydalidir, chunki bu ularga kerakli ma'lumotlarni olish, menejer bilan shaxsiy aloqalar asosida boshqaruv qarorlariga ta'sir o'tkazish imkonini beradi. Boshqa tomondan, norasmiy qoidalar va shaxsiy majburiyatlarni mehnat shartnomalariga kiritilgan funktsional va shaxssiz dispozitsiyalar va majburiyatlar bilan almashtirish rahbarning kuchini avtomatik ravishda kuchaytiradi. Uning haqiqiy kuchi dastlab rasmiy kelishuv bilan belgilangan doiradan tashqariga chiqadi. Shaxsiy o'zboshimchalik uchun imkoniyat ochiladi va ierarxik ijtimoiy munosabatlar personifikatsiya qilinadi. An'analar bilan qonuniylashtirilgan paternalizm rahbarga ozmi-ko'pmi shaxsiy imtiyozlarni belgilashga yoki ularni mahrum qilishga imkon beradi. Shaxsiy qaramlik tizimi mana shunday shakllanadi, unda rahbar va bo'ysunuvchilar o'rtasida shaxsiy munosabatlar o'rnatiladi va shaxsiy qaramlik tuzilishi shaxsiy yoqtirish va yoqmasliklardan shakllanadi.
Bundan tashqari, yuridik bo'lmagan aloqalarga asoslangan ijtimoiy muloqot tizimi, rahbar o'zgarganda, xodimlar vakillari uchun barcha jozibadorligini yo'qotadi: yangi rahbar, qoida tariqasida, mavjud norasmiy munosabatlar haqida hech narsa bilmaydi (yoki bilmaganga o'xshaydi) va faqat rasmiy ravishda ishlaydi ko'pincha o'ta ahamiyatsiz bo'lgan va ishchilar vakillarining haqiqiy yordamiga aylana olmaydigan asoslar. Shuning uchun ishchilar vakillari va ish beruvchilar vakillari o'rtasida norasmiy aloqalarning mavjudligi ularning ijtimoiy sheriklik huquqiy hujjatlarida o'zaro munosabatlarining eng to'liq rasmiylashtirilishini istisno etmasligi kerak.
Amalga oshirishni ta'minlashning zaruriy vositasi sifatida huquqiy munosabatlar rolining ahamiyati huquqiy qoidalar qonun, o'zini davlat boshqaruvi natijalarida namoyon qiladi va huquqiy normalar va huquqiy munosabatlarning birligi bilan bog'liq. Huquq normalarini amalga oshirish birlamchi, ammo huquqiy munosabatlarning bosqichi har doim ikkinchi darajali, sub'ektiv huquqiy huquq va majburiyatlari doimo bir xil bo'ladi. Huquqiy munosabatlar "huquqiy tartibga solish mexanizmidagi majburiy vositadir, ya'ni agar ushbu mexanizm amalda qo'llanilsa, u holda u huquqiy munosabatlar bosqichidan o'tolmaydi".
Boshqa olimlarning fikricha: Trudoviklar mehnat munosabatlari deb hisoblanadi. Masalan, bosh direktor va korporatsiya o'zi mehnat munosabatlari bo'lib, mehnat qonuni shunga muvofiq qo'llanilishi kerak. Bosh direktor va korporatsiya tomonidan imzolangan shartnoma mehnat shartnomasi hisoblanadi. Fuqarolar - shartnomalarni ko'rib chiqing m \\ u ular fuqarolik. Semyakin: Menimcha, bu erda turli xil munosabatlar chalkashib ketgan. Generalning jamiyat bilan munosabatlari, ularni ishlashga, menejer lavozimiga taklif qilishganda, ular turli xil munosabatlarga ega: ikkala mehnat (ham ish staji davom etmoqda, mehnat qonuni o'z faoliyatini tartibga soladi.) Va korporativ, (umumiy bitimlar tuzganda, bu erda boshqacha) munosabatlar korporativ). Mehnat munosabatlari mavjud, ammo ular organ va korporatsiya o'rtasidagi barcha munosabatlarni qamrab olmaydi. Generalning noqonuniy harakatlari bo'lsa. U mehnat qonunchiligi normalariga muvofiq emas, balki fuqarolik qonunchiligi normalariga binoan javobgardir.
Integratsiyalashgan nuqtai nazar. Mualliflar (Xoxlov, Sorovatskaya 1996) korporatsiyaning o'zaro aloqalarini fosh qilish mumkin deb hisoblashadi. ijro etuvchi organ, ham fuqarolik, ham mehnat munosabatlari shaklida. Semyakin: Qabul qilaman, faqat fuqarolik o'rniga, u korporativ atamasidan foydalanishni taklif qiladi. Fuqarolik-huquqiy munosabatlariga eng yaqin bo'lgan o'ziga xos korporativ munosabatlar umumiy tibbiyot predmetiga tortiladi, ammo ular fuqarolik qonuni emas. Fuqarolik huquqi jarayonida ularni yaxshiroq va yaqinroq o'rganing.
Adabiyotda ko'rsatilgandek, tashkiliy shartnomalarda mulkiy munosabatlar elementlari, mulk shartnomalarida esa tashkilot munosabatlarining elementlari bo'lishi mumkin. Bunda bitimni u yoki bu bitimlar guruhiga havola qilish masalasi bitim predmetida qaysi element ustun bo'lishiga qarab hal qilinadi. Biz bu nuqtai nazarga qo'shilmaymiz, chunki biz tashkiliy huquqiy munosabatlar nafaqat majburiy bo'lishi mumkin, deb hisoblaymiz. Demak, tashkiliy shartnomalardan kreditor qarzdordan boshqa, odatda shartnomaviy, huquqiy munosabatlarni tashkil etishga qaratilgan harakatlarni talab qilishni talab qilishga haqlidir. Qarzdor bunday harakatlarni bajarishga majbur bo'ladi. Bunday holatlarda majburiyatdan boshqa narsa yo'qligini allaqachon aytishimiz kerak edi. Aks holda, San'atdagi majburiyatning ta'rifi. Rossiya Federatsiyasining Fuqarolik kodeksining 307-moddasi noto'g'ri. K.A.ning mohiyati haqidagi mulohazalar. Kirsanov tashkiliy huquqiy munosabatlar murakkab huquqiy munosabatlar va individual elementar huquqiy munosabatlar o'rtasidagi munosabatlarning mavjudligi shuni ko'rsatadiki, tashkiliy huquqiy munosabatlar mulkni o'tkazish, xizmatlar ko'rsatish va ishlarni bajarishga qaratilgan shartnomalardan ham kelib chiqishi mumkin. Shunday qilib, E.B. Bo'lim, tashkiliy shartnomalar qatorida mulkiy elementlarni o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan tashkiliy shartnomalar guruhini belgilaydi. Terminologiyani muhokama qilishni chetga surib, umuman olganda ushbu nuqtai nazarni qo'llab-quvvatlash mumkin. Masalan, bank hisobvarag'i shartnomasi nafaqat kelajakdagi naqdsiz to'lovlarni tashkil etishga, balki xizmatlarni ko'rsatishga ham qaratilgan. Tashkiliy huquqiy munosabatlar mulkiy munosabatlar bilan bir qatorda paydo bo'lishi mumkin, masalan, moliyaviy ijara (lizing) shartnomasini etkazib berish to'g'risidagi davlat shartnomasidan (Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik Kodeksining 665-moddasi) va boshqalar Poduzova Ye.B. Tashkiliy kelishuv va uning turlari: dissertatsiya nomzodi. huquqshunos. fanlar. M., 2012.S.17. Tashkiliy fuqarolik-huquqiy munosabatlarni ularning predmet tarkibining uyushgan huquqiy munosabatlarning sub'ekt tarkibi bilan mos kelish faktiga qarab farqlash mumkin. Mavzuga oid poezdlar to'liq, qisman (tovarlarni tashishni tashkil etish to'g'risidagi bitim va tovarlarni tashish shartnomasi) yoki umuman bo'lmasligi mumkin (tugun kelishuvi va to'g'ridan-to'g'ri aralash transportda tashish shartnomasi).
Tashkiliy shartnomalar tasnifiga o'tishda, avvalo ta'kidlash kerakki, barcha fuqarolik-huquqiy shartnomalari mazmuni bo'yicha tovar (mulk) va tashkiliy bo'linadi. Yuridik adabiyotlarda maqsadli yo'naltirilgan tashkiliy bitimlarni asosiy shartnomani (yoki bir nechta asosiy shartnomalarni) tuzishni osonlashtiradigan protseduralarni tashkil etishga qaratilgan shartnomalarga va to'g'ridan-to'g'ri asosiy shartnomani (yoki bir nechta asosiy shartnomalarni) tuzishga qaratilgan shartnomalarni ajratish taklif etiladi. Bundan tashqari, muallif tashkiliy bitimlarni maqsadga yo'naltirilgan atribut asosida ikki guruhga ajratadi: shartnomaviy munosabatlarni tashkil etish to'g'risidagi shartnomalar (tashkiliy bitimlar) va birgalikdagi faoliyatni tashkil etish to'g'risidagi bitimlar. Bundan tashqari, adabiyotlarda ushbu mezonga muvofiq turli xil sub'ektlarni tashkil etishga qaratilgan shartnomalar va shartnomani o'zgartirish yoki bekor qilish to'g'risida alohida shartnomalar (shartnomalar) mavjud. Bizning fikrimizcha, ushbu takliflarni umumlashtirib, quyidagi tasniflar qatorini taklif qilish mumkin: tashkiliy shartnomalar, qaratilganhuquqiy munosabatlarni tashkil etish (shu jumladan shartnomaviy) vafuqarolik huquqining yangi sub'ektlari paydo bo'lishini tashkil etish to'g'risida Satina E.A. Fuqarolik-huquqiy shartnomaning mohiyati, mazmuni va funktsiyalari // Tambov universiteti xabarnomasi. Seriya: Gumanitar fanlar. 2014 yil, № 7 (135). S. 109-115. ... E. B. Subuzova, to'g'ridan-to'g'ri asosiy shartnomani (yoki bir nechta asosiy shartnomalarni) tuzishga qaratilgan barcha shartnomalar, shartnomaviy aloqalarni tashkil etish tuzilmasiga ko'ra, bo'linadi dastlabkishartnomalar va ramka (tashkiliy) shartnomalar. Ammo shuni yodda tutish kerakki, tashkiliy kelishuvlar mavjud bo'lib, ularni na dastlabki va na asosiy shartnomalar bilan bog'lash mumkin emas. Masalan, yuklarni tashish uchun taqdim etish to'g'risidagi bitim (791-modda GK F) dastlabki deb hisoblanishi mumkin emas, chunki yuk tashuvchining arizasini qabul qilish tashuvchisi tomonidan qabul qilinganligi tovarlarni tashish uchun shartnoma tuzish majburiyatini anglatmaydi. Buni ramka shartnomalari bilan bog'lash mumkin emas, chunki shartnomalarni uzoq muddatli va muntazam ravishda tuzish alomatlari yo'q. Bundan tashqari, ochiq sharoitlar mavjud emas. Tashkiliy shartnomalar, tuzilayotgan shartnoma mavzusiga qarab farq qilishi mumkin. Bu erda bitimlarni alohida tur sifatida ajratish kerak, uning doirasida boshqa sub'ekt bilan shartnomalar tuzish yoki bajarish, masalan, bank hisobvarag'i shartnomasi va kredit liniyasini ochish to'g'risidagi bitim bir vaqtning o'zida tashkil etiladi.
Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir.
Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda foydalanish esa boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga berilgan mol-mulkni misol qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish - bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni o’zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish - bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga berish kabi hollar orqali ro’y beradi.
Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari (egalik qilish, foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf etish) belgilab bersada, bu munosabatlar tavsifi nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli doirasida ham farqlanishi mumkin.
Misol uchun xususiy mulk shaklini olaylik. O’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, bu mulk shakli bir necha ming yillardan buyon hozirgacha saqlanib kelgan. Shu bilan birga bu davr davomida xususiy mulk mazmunida tubdan o’zgarishlar sodir bo’ldi. Uning o’zgarishiga xususiy mulkchilikni amalda qo’llash (ro’yobga chiqarish) usullari sabab bo’ldi. Xususiy mulkchilik mehnatga majbur qilish yo’li bilan ro’yobga chiqarilsa, u quldorlik yoki feodal xarakter kasb etadi: ro’yobga chiqarish mulkdorning o’z mehnati yordamida amalga oshirilsa, mayda tovar ishlab chiqarishi uchun xarakterli bo’lgan mehnat qilib to’ilgan xususiy mulk ‘aydo bo’ladi; nihoyat, xususiy mulk yollanma ishchilar tomonidan harakatga keltirilsa, ka’italistik xususiy mulki ‘aydo bo’ladi.
Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o’zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidek, hal qiluvchi rolni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqarilmasa, ya’ni o’zlashtirilmasa, ishlab chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad keltirmasa, bunda u «huquqiy» kategoriya sifatida qoladi. Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqariladi.
Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga nisbatan faqat bo’ysinuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy normalari (egalik qilish, tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan ko’rinishi hisoblanadi.
Xuquqiy normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog’liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan u tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g’oyat muhim rol o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati ‘aydo bo’ladi.
Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari, birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi.
Mulkchilik munosabatlari va ulardan kelib chiquvchi huquqiy vakolatlarning mohiyatini quyidagi shartli misol yordamida yaqqolroq tasavvur etish mumkin (1-jadval).
Bunda mulkchilik munosabatlaridan kelib chiquvchi huquqiy vakolatlarni muayyan er maydoniga mulkchilik sharoitidagi 4 ta holat orqali ko’rib chiqamiz.
Birinchi holat. Erning mulkiy egasi zamindor bo’lib, erda uning o’zi mehnat qiladi va tabiiyki, ishlab chiqarish natijasini ham o’zi o’zlashtiradi.
Ikkinchi holat. Zamindorning erda ishlash uchun vaqti etarli bo’lmaganidan yollanma ishchi mehnatini qo’llay boshladi. Natijada erdan foydalanish, ya’ni uning iste’mol xususiyatlaridan bevosita foydalanish huquqi ishchiga o’tdi. Bunda zamindor ishchining mehnati uchun ma’lum ish haqi to’laydi, biroq, ishlab chiqarish natijasini o’zlashtirishni o’z ixtiyorida saqlab qoladi.
Uchinchi holat. Zamindor erning holatini va yollanma ishchi ustidan nazorat uchun ham vaqt to’a olmay, erni uzoq muddatga ijarachiga to’shirdi. Ijarachi erga egalik qiluvchi va, unda shaxsan o’zi ishlagani uchun, erning foydalanuvchisiga aylandi. Ishlab chiqarish natijasini zamindor (ijara haqi ko’rinishida) va ijarachi birgalikda o’zlashtiradi.
To’rtinchi holat. Endi ijarachining o’zi ham erda mehnat qilmay, yollanma ishchidan foydalana boshladi. Natijada er bo’yicha mulkiy huquqlarning yanada tabaqalanishi ro’y berdi: erdan foydalanuvchi – ishchi, uning egasi – ijarachi (ijara shartnomasi muddati davomida), tasarruf etuvchisi – zamindor. Ishlab chiqarish natijasi ijarachi va zamindor o’rtasida taqsimlanib, ishchi uchun ish haqi to’lanadi.
Mulkchilik munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo’lishini shart qilib qo’yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari mulkchilik ob’ektlaridir. Mulk ob’ekti bo’lib, inson yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy mehnat mahsuli, insonning mehnat qilishi qobiliyati - ishchi kuchi va boshqalar hisoblanadi. Mulk ob’ektida asosiy bo’g’in - bu ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo’lsa, ishlab chiqarilgan mahsulot ham unga tegishli bo’ladi.
Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi turli xil, ya’ni ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi turli darajada va turli shakllarda amalga oshiriladi. Shunga mos ravishda mulk sub’ektlari vujudga keladi. Mulk sub’ekti jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqeiga ega bo’lgan, mulk ob’ektini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlar ishtirokchilari bo’lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo’ladi. Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik sub’ekti bo’lib chiqadi.
Mulk ob’ektlari va sub’ektlari yordamida mulkchilik munosabatlari va huquqlarini yanada yaqqolroq tushunish mumkin. Mulkchilik munosabatlari – bu mulk ob’ektini o’zlashtirish bo’yicha mulk sub’ektlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Bu qoidani quyidagi tasvir orqali ifodalash mumkin:
Mulkchilik huquqlari esa mulk sub’ektining mulk ob’ektiga nisbatan munosabatidir, ya’ni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kelib chiquvchi huquqlar majmuidir: Mulkning tuzilishi va shakli xilma-xilligi sababli, bu mulkni o’zlashtiruvchi yuqorida ko’rsatilgan sub’ektlar ham turli darajada bo’ladi. Masalan, davlat mulkining bevosita sub’ektlari res’ublika hokimiyati va boshqaruv organlari, davlat korxonalari va muassasalari hamda ularning mehnat jamoalari a’zolari bo’lishi mumkin.
Jamoa mulk sub’ektlari (tasarruf etuvchilar) sifatida jamoa korxonalari, ko’erativlar, xo’jalik jamiyati va shirkatlari, akstionerlik jamiyatlari, xo’jalik birlashmalari (uyushmalari), jamoat va diniy tashkilotlar bo’lishi mumkin.
Aralash mulk, ya’ni huquqiy shaxslar va fuqarolarning mulki ham mavjud bo’lishi sababli, bu mulk sub’ektlari sifatida qo’shma korxonalar, xorijiy fuqarolar, xorijiy tashkilotlar va xorijiy davlatlar chiqadi. Shunday qilib, mulk sub’ektlari ko’’ darajali bo’lib, shu sub’ektlardan birontasi o’zini mulk egasi sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus oladi.
Mulkchilik munosabatlarining samarali amal qilishi mulk bilan bog’liq huquqlarning bir-biridan to’g’ri va aniq ajratilishi hamda ularning xo’jalik sub’ektlari o’rtasida oqilona taqsimlanishiga bog’liq bo’ladi. Bu qoidalar neoinstitustionalizm yo’nalishining muhim nazariyalaridan biri bo’lgan mulkchilik huquqlari iqtisodiy nazariyasi tomonidan keng yoritib berilgan.
Mulkchilik huquqlari nazariyasining asoschilari bo’lib amerikalik iqtisodchilar R.Kouz va A.Alchian hisoblanadi. Shuningdek, bu nazariyaning yanada rivojlanishida Y.Barstel, G.Demeest, D.Nort, R.’ozner va boshqalar katta hissa qo’shganlar.
Mulkchilik huquqlari nazariyasi namoyondalari mazkur muammoni tadqiq etishdagi ikkita o’ziga xos yondoshuvlari bilan ajralib turadi.

Birinchidan, ular o’z tadqiqotlarida odatdagi «mulkchilik» tushunchasini emas, balki «mulkchilik huquqlari» tushunchasini qo’llaydilar. Ularning fikricha, resursning o’zi mulk hisoblanmaydi, balki resursdan foydalanish bo’yicha huquqlar to’’lami yoki ulushi mulkchilikni tashkil etadi.

Mulkchilikning to’liq «huquqlar to’’lami» o’z ichiga quyidagi 11 ta huquqni oladi:

• 
  Egalik huquqi, ya’ni ne’matlar ustidan to’liq jismoniy nazorat o’rnatish huquqi;
  
• 
  Foydalanish huquqi, ya’ni ne’matlarning foydali xossalarini o’zi uchun qo’llash huquqi;
  
• 
  Boshqaruv huquqi, ya’ni ne’matlardan foydalanishni kim va qay yo’sinda ta’minlashini hal etish huquqi;
  
• 
  Daromad olish huquqi, ya’ni ne’matlardan foydalanish orqali natija olish huquqi;
  
• 
  Suverenlik huquqi, ya’ni ne’matni begonalashtirish, iste’mol qilish, o’zgartirish yoki yo’k qilish huquqi;
  
• 
  Xavfsizlikni ta’minlash huquqi, ya’ni ne’matni eks’ro’riastiya qilinishi hamda tashqi muhit tomonidan zarar keltirilishidan himoyalash huquqi;
  
• 
  Ne’matni merosga berish huquqi;
  
• 
  Ne’matga ega bo’lishning muddatsizligi huquqi;
  
• 
  Ne’matdan tashqi muhitga zarar etkazuvchi usullar orqali foydalanishni taqiqlash huquqi;
  
• 
  Qarz uchun to’lov sifatida javobgarlik huquqi, ya’ni qarzni uzishda ne’matdan to’lov sifatida foydalanish imkoniyatini qo’llash huquqi;
  
• 
  Qoldiq tavsifidagi huquq, ya’ni buzilgan vakolatlarni tiklanishini ta’minlovchi tartib va muassasalarning amal qilishi huquqi.
  

Mulkchilik huquqlari ne’matlarning amal qilishi bilan bog’liq holda vujudga keluvchi va ulardan foydalanishga taalluqli bo’lgan kishilar o’rtasidagi jamiyat tomonidan (davlat qonunlari, ma’muriy farmoyishlar, an’analar, odatlar va h.k.) ruxsat etilgan hulqiy munosabatlardan iborat. Bu munosabatlar ne’matlar bo’yicha hatti-harakatlar me’yorini namoyon etib, kishilar o’zaro hatti-harakatlarda bu me’yorlarga amal qilishlari lozim. Aks holda, ularga amal qilmaganliklari uchun ma’lum sarf-xarajatlarga tushishlari, tovon to’lashlari lozim. Boshqacha aytganda, mulkchilik huquqlari jamiyatda qabul qilingan ma’lum «o’yin qoidalari»dan iborat. «Mulkchilik huquqlari – bu ma’lum resurslardan foydalanishni nazorat etish hamda bu borada vujudga kelgan xarajat va foydani taqsimlash huquqlaridir. Aynan mulkchilik huquqlari yoki, kishilarning fikrlaricha, tegishli o’yin qoidalari jamiyatdagi talab va taklif jarayonlarining aynan qay tarzda amalga oshishini belgilab beradi»10.

Ikkinchidan, mulkchilik huquqlari nazariyasi asoschilari mulkchilik munosabatlarini resurslarning cheklanganligi, nisbatan kamyobligi muammosidan keltirib chiqaradilar: «Qandaydir kamyoblik, cheklanganlik shart-sharoitisiz mulkchilik to’g’risida so’z yuritish ma’noga ega emas».11
To’g’ri, bunday yondoshuv yuqorida nomlari tilga olingan iqtisodchilarning kashfiyotlari hisoblanmaydi; bu yondoshuv dastlab 1871 yilda avstriyalik iqtisodchi K.Menger tomonidan «Siyosiy iqtisodning qaror to’ishi» kitobida asoslab berilgan edi. Mulkchilik, deb yozgan edi K.Menger, ehtiyojlarga nisbatan miqdori kam bo’lgan ne’matlarning mavjudligi sharoitida vujudga keladi. Shuning uchun mulkchilik munosabatlari «ehtiyojlar hamda ularni qondirish imkoniyati doirasidagi ne’matlar miqdori o’rtasidagi nomuvofiqlik»12 muammosini hal eta oladigan yagona munosabat hisoblanadi.
Bunday nomuvofiqlik shunga olib keladiki, mulkchilik munosabatlarining markaziy holati bo’lib ularning rad etuvchi tavsifi maydonga tushadi. Mulkchilik munosabatlari – bu moddiy va nomoddiy resurslarga erishishni rad etish tizimidir. Resurslarga erishishda rad etish holatining mavjud emasligi, ya’ni, ularga erishishning erkinligi, bu resurslar hech kimniki emasligi yoki barchaga baravar tegishli ekanligini anglatadi. Bunday resurslar mulkchilik ob’ekti bo’la olmaydi. Ulardan foydalanish bo’yicha kishilar o’rtasida iqtisodiy, bozor munosabatlari ‘aydo bo’lmaydi.
Mulkchilik huquqlari nazariyasi mualliflarining nuqtai nazariga ko’ra resurslarga erkin erishishdan boshqalarning rad etilishi resurslarga bo’lgan mulkchilik huquqlarini tasniflashni anglatadi. Tasniflashning ma’no va maqsadi mulkchilik huquqini haqiqatan ham mulkni yuqoriroq baholovchi, uning qadriga etuvchi, undan nisbatan ko’’roq foyda oluvchi kishilar tomonidan egallanishi uchun sharoit yaratishdan iborat.
«Agar ma’lum hatti-harakatlarni sodir etish uchun huquqlarni sotish va sotib olish mumkin bo’lganda edi, - deb yozadi R.Kouz, - ularni ‘irovardida eng yuqori baholovchi kishilar tomonidan sotib olingan bo’lar edi. Bu jarayonda huquqlar shunday tarzda sotib olingan, taqsimlangan va uyg’unlashtirilgan bo’ladiki, ular asosida yo’lga quyilgan faoliyat eng yuqori bozor qiymatiga ega bo’lgan daromad keltiradi».13
Shunday qilib, tasniflash, ya’ni mulkchilik huquqlarini aniq belgilashning asosiy vazifasi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar xulq-atvorini shunday o’zgartirishdan iboratki, natijada ular o’ta samarali qarorlar qabul qiladilar. Chunki, mulk bo’yicha faoliyatning barcha ijobiy va salbiy natijalari ‘irovardida mulkdor zimmasiga borib taqaladi. Shunga ko’ra u mulk yuzasidan qarorlar qabul qilish chog’ida bu natijalarning to’liq hisobga olinishidan manfaatdordir. Mulkchilik huquqlari qanchalik aniq bo’lsa, xo’jalik yurituvchi sub’ektning qaroridan boshqa birovlarga tegishi mumkin bo’lgan foyda yoki ziyonni hisobga olishga rag’bat shu qadar kuchli bo’ladi. Aynan shuning uchun mulkchilik huquqlarini ayirboshlash jarayonida u yoki bu ne’matlar ularning qadrini eng yuqori tarzda baholagan iqtisodiy agentlarga beriladi. Shu orqali resurslarning samarali taqsimlanishiga erishiladi, chunki ayirboshlash jarayonida resurslar nisbatan unumsiz foydalanishdan unumli foydalanishga, kam qadrlovchi shaxslardan ko’’roq qadrlovchi shaxslarga o’tadi.
Bozor iqtisodiyoti mulkchilik shakllarining xilma-xil bo’lishini talab qiladi, chunki tovar muayyan mulk ob’ekti bo’lgandagina oldi-sotdi qilinadi. O’zbekiston Res’ublikasi Konstitustiyasida ham: «Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi», deb ta’kidlanadi.
Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida bu mulk o’z ichiga davlat mulkidan tashqari, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va matlubot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini, ijtimoiy tashkilotlar mulkini, uy xo’jaligi va shaxsiy tomorqa xo’jaligi hamda yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan mehnatkashlarning shaxsiy mulkini, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk shakllarini va xususiy mulklarni oladi.
Shu sababli «O’zbekiston Res’ublikasining mulkchilik to’g’risida»gi qonunida turli-tuman mulklar quyidagi mulk shakllariga kiritiladi: davlat mulki, jamoa mulki, xususiy mulk, shaxsiy mulk, aralash mulk.
Mulkchilik turli shakllarining mavjud bo’lishi va ularning iqtisodiy mezoni, avvalo, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasi bilan bog’liq. Shu bilan birga mulkchilik shakllari ishlab chiqaruvchi kuchlarning holati, ijtimoiy mehnat taqsimoti va tashkiliy-iqtisodiy munosabatlarining etuklik darajasi bilan mos kelishi zarur.
Davlat mulki - mulk davlatga tegishli bo’lganda mulkka egalik qilish, foydalanish va uni tasarruf qilish davlat ixtiyorida bo’ladi. Davlat mulki asosan ikki yo’l bilan hosil bo’ladi
1) xususiy mol-mulkni milliylashtirib, davlat qo’liga olish;
2) davlat mablag’lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli korxona va tashkilotlarda investistiyalarni amalga oshirish.
Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli bo’lgan, bo’linmaydigan yoki umumiy resurslardan foydalanish uchun juda mosdir. Bunga misol qilib takror ishlab chiqarib bo’lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik inshootlar va trans’ort vositalari, yo’llar kabi iqtisodiy tuzilmaning kattagina qismini ko’rsatish mumkin.
O’zbekistonda Fuqarolik Kodeksiga muvofiq davlat mulki Res’ublika mulkidan va ma’muriy-xududiy (munisti’al) tuzilmalar mulkidan iborat bo’ladi. Er, er osti boyliklari, suv, havo bo’shlig’i, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar, res’ublika xokimiyati va boshqaruvi tuzilmalari mol-mulki, davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudjet mablag’lari, oltin zaxirasi, valyuta fondi va boshqa davlat fondlari res’ublika mulki hisoblanadi.
Shaharlarda aholining tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talabini yaxshiroq qondirish maqsadida davlat korxonalari va tashkilotlari uning tasarrufidan chiqarilib turli xil matlubot koo’erastiyalari vujudga kelmoqda. Matlubot koo’erastiyasining mulki mulkchilikning davlat va boshqa shakllaridan kelib chiqadi. Mulkchilikning bu shakli faoliyatida uning a’zolari o’z mehnati bilan ishtirok etishi shart emas. Matlubot koo’erastiyalari mustaqil yoki turli korxona, tashkilot va muassasalar qoshida tashkil qilinishi mumkin. Matlubot koo’erastiyasi tizimi xizmat ko’rsatish, shaxsiy tomorqa xo’jaligida etishtirilgan mahsulotlar va xalq hunarmandchilik buyumlarini shartnoma asosida sotishni ta’minlashda belgilangan huquqlardan foydalanadi.
O’zbekiston Res’ublikasining Qonun hujjatlarida xususiy mulkni shakllantirish manbalari ham ko’rsatiladi. Tadbirkorlik bilan shug’ullanish, yollanib ishlash, kredit muassasalariga qo’yilgan mablag’lar, qimmatli qog’ozlardan olinadigan daromadlar, meros tartibda mol-mulkni qo’lga kiritish kabilar ana shunday manbalardan hisoblanadi. Shuningdek, Res’ublika qonun hujjatlariga (O’zbekiston Res’ublikasi ‘rezidentining 1994 yil 21 yanvardagi Farmonining 3-bandi) muvofiq savdo, xizmat ko’rsatish sohasi ob’ektlarini ular joylashgan er uchastkalari bilan birga tanlov asosida sotilishiga ruxsat beriladi. Mazkur er uchastkalariga xususiy mulk huquqining hamma me’yorlari taalluqli bo’lib, ular sotilishi, vasiyat qilib qoldirilishi, ijaraga berilishi mumkin. Demak, qishloq xo’jaligidan boshqa ayrim faoliyatlarda er ham xususiy mulk ob’ekti bo’lishi mumkin. Biroq erning boshqa toifalari, jumladan, umumiy foydalanishdagi erlar, qishloq xo’jalik ekinzorlari va davlat zahirasiga kiritilgan erlar davlatning alohida mulk ob’ektlaridir va shu sababli ular fuqarolarga faqat meros qilib qoldirish huquqi bilan umrbod egalikka berilishi mumkin.


Xulosa
Ijara (arab. — ijora) — 1) tarixiy-etnografik atama. Islom dini Tapkalgan davlatlarda yer egalari tomonidan yerni ishlash uchun dehqonlarga berish shartlaridan biri; yer egasining haqini pul bilan toʻlash. Yer egasi haqi hosildan ulush (natura tarzida) beriladigan boʻlsa muzoraʼa deb atalgan. 20-asrning 20-y.lariga qadar Oʻrta Osiyoda ham keng rasm boʻlgan (qarang Korandalik); 2) mol-mulkni yollash va undan foydalanish boʻyicha shartnoma. Unga koʻra, bir tomon (I. beruvchi) ikkinchi tomon (I. oluvchi)ga maʼlum toʻlov, yaʼni I. haqi evaziga mol-mulkni vaq-tincha foydalanish uchun beradi. I. haqi mol-mulkning qiymati va keltiradigan daromadiga bogʻliq boʻlib, oʻzaro kelishuv bilan belgilanadi. I.chi ayrim jismoniy shaxs, yuridik shaxs va hatto davlat boʻlishi mumkin. Mehnat jamoalari oʻz korxonalaridan, korxonalar esa bir-biridan I. shartnomasiga binoan asosiy i.ch. va no-ishlab chikarish vositalarini maʼlum muddatga qonun hujjatlarida taqiqlanmagan faoliyatlarda samarali foydalanish va qoʻshimcha daromadga erishish maqsadida oladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida I.ning mukammallashgan shakllaridan biri lizingair. Tadbirkorlik faoli-yatida bir necha marta foydalanishga moʻljallangan va bunda uzoq vaqt mo-baynida oʻzining dastlabki xrlatini caiyia6 qolib, davriy eskirib boradigan uskuna-jihozlar, mashinalar lizing obʼyekti boʻlishi mumkin. Qishloqxoʻjaligida I. va I. munosabatlari oʻziga xos xususiyatlarga ega va I. obʼyekti sifatida yer resurelari asosiy oʻrnida turadi. Xorijiy mamlakatlarda yer nafaqat birlamchi, balki ikkilamchi I.ga ham berilishi mumkin. Oʻzbekistonda yer davlat mulki, umu-milliy boylik hisoblanib, u faqat birlamchi I.ga beriladi. Iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida Oʻzbekiston Respublikasida yer oila pudrati boʻyicha 3 yildan kam boʻlmagan, fermer xujaliklariga 50 yilgacha, lekin 10 yildan kam boʻlmagan, bog va tok-zorlar 10 yildan kam boʻlmagan muddatlarga I.ga beriladi.
Joriy ijara ijarachi bilan tuzilgan ijara shartnomasi tomonidan tartibga solinadi. Bunday lizing muddati bir yildan ortiq bo'lishi mumkin emas. Lizing shartnomasiga, partiyalarning mazmuni va mulkiy huquqlariga kirish tartibi Ch. Fuqarolik Kodeksining 34 qismi. Ijara shartnomasida ko'rsatma bo'lmaganda, bunday shartnoma muddatsiz yakunlanganiga ishoniladi. Bunday vaziyatda, partiyalarning har birining manfaatlariga ko'ra shartnomani bitta shart asosida shartnomani rad etish huquqiga ega: Shartnomani bekor qilish tashabbuskori boshqa ishtirokchiga bir oydan kechiktirmay, keyinchalik xabardor qilishi kerak ko'chmas mulkni ijaraga berish - uch oy davomida. Shu bilan birga, Qonun yoki Shartnoma bekor qilingan ijara shartnomasining bekor qilinishini oldini olish uchun boshqa davrni yaratishi mumkin. Ijara turlari uchun, shuningdek, ayrim mulkning ayrim turlarini ijaraga berish uchun, shartnoma shartnomasining maksimal (cheklangan) tuzilishi mumkin. Bunday vaziyatda, agar shartnomada lizing muddati belgilanmasa va qonunda nazarda tutilgan muddat tugashidan hech biri uning tugashi amal qilish muddati tugashi bilan to'xtatib turilmasa, uning tugashi to'xtatilmasa. Lizing shartnomasida, tomonlar ijaraga olish yoki ijaraning boshqa shakllarining turli shakllarini turli xil kombinatsiyani ta'minlashi mumkin. Ko'pincha ijara vaqti-vaqti bilan yoki bir vaqtning o'zida amalga oshirilgan qattiq to'lovlar shaklida ijara shartnomasi tomon yo'l bilan belgilanadi.
Lizing shartnomasi ostida bir nechta ob'ektlar darhol yuqtirilishi mumkin, ijara summasi ham to'liq ijaraga, har bir ob'ekt uchun alohida ijaraga berilishi mumkin. Muallifning so'zlariga ko'ra, ijaraga olingan tomonlar o'rtasidagi kelishmovchiliklardan qochadigan har bir ijaraga olingan ob'ekt uchun ijarani o'rnatish afzalroq. Yetkazib berish muddati shartnoma bilan belgilanadi va tomonlar uni kiritish tartibini taqdim etishlari mumkin: har hafta, har chorakda, oldindan to'lov yoki kechiktirilgan to'lovni amalga oshirish orqali. Ijara hajmi shartnomada nazarda tutilgan muddatlarda o'zgarishi mumkin, ammo yiliga kamida bir marotaba san'atning 3-bandda belgilangan muddatda farq qilishi mumkin. Fuqarolik Kodeksining 614. Shu bilan birga, ijara hajmi ko'payishi va pasayish tomon farq qilishi mumkin. Agar ijarachi tomonidan sezilarli darajada buzilgan bo'lsa, uy egasi tomonidan boshqariladigan uy egasi san'atning 5-bandida boshqariladi. Rossiya Federatsiyasining Fuqarolik Kodeksining 614 yilligi, ijarachi davrda ijara haqini muddatini erta topshirishni talab qilish huquqiga ega. Shu bilan birga, uy egasi ketma-ket ikki martadan ko'proq ijaraga olishni talab qilishga haqli emas.
Lizing beruvchi uchun ijara haqi. Agar mulkni ijaraga berish uy egasida asosiy faoliyat, ijarachining ijarachisidan, ijarachidan keladigan ijara haqi. Rossiya Federatsiyasining 249 Soliq kodeksi savdo-sotiqlardan daromad keltiradi. Eslatib o'tamiz, asosiy tadbirlar tashkilot nizomi bilan belgilanadi, bu erda mulkni ijaraga berish faoliyat turi sifatida taqdim etiladi. Ijara to'lovlarini to'lash xarajatlarini hujjatli tasdiqlash uchun qonun hujjatlari talablariga muvofiq hujjatlar talab qilinadi. Rossiya FederatsiyasiRus Federatsiyasining Fuqarolik Kodeksining Fuqarolik Kodeksining talablariga muvofiq ijaraga olingan mulkni qabul qilish va topshirish to'g'risidagi qonunni, shu jumladan ijara shartnomasi, ulardan voz kechish va o'tkazish harakati. Shu bilan birga, ijara to'lovlari shaklida xarajatlarni hujjatli tasdiqlash maqsadida lizing shartnomasi bo'yicha har oyda ko'rsatiladigan xizmatlar to'g'risida qaror qabul qilinishi shart emas. Agar bitim shartlaridan boshqacha qoida nazarda tutilgan bo'lsa, bu bayonot to'g'ri. Bunday pozitsiyada Rossiya Moliya vazirligi Moliya vazirligi Moliya vazirligi Moliyani 09.11.2006 yil 03/03-04 / 1/742 raqamiga ajratilgan. Bundan tashqari, Maktubda ijara haqi ijaraga olingan mulkka ishbilarmonlik faoliyati uchun ijaraga olingan mulkka nisbatan ba'zi xarajatlar doirasida hisobga olinadi.