Taw aymaqlarında kúshli jawin jawıwı, mızlıq hám qarlardıń
tez eriwi
nátiyjesinde payda bolǵan dárya tasqınların, taw eteklerinde uniraǵan taw jinsi
bóleklerin suw aǵımı menen tegislik tárepke aǵip túsiwi
sel hádiysesi
dep
júritiledi. Sel aǵımı massasınıń shama menen 50-60 protsenti túrli shamadaǵı taw
jinsi bóleklerinen, ósimlik hám terek bóleklerinen ibarat boladı. Sel aǵımınıń
dawam etiw waqti kóbinese, 5-2 saattan 12 saatǵa shekem, tezligi 5-8 m/s den 12
m/s ge shekemdawam etiwi múmkin, sel massasınıń tiǵizlıǵı bolsa 1, 2-1, 9 t/m
3
ni quraydı.
Sel aǵıslarınıń tezligin 3 gruppaǵa bólıw múmkin: júdá tez (100 mıń. m
3
ten kóp sel massasınıń háreketi, 6 -10 jılda bir ret ), ortasha (10 nan 100 mıń * m
3
,
2-3 jılda bir ret) hám kúshsiz (10 mıń *m
3
ten kem ).
Bunday fizikalıq kórsetkishlerge iye aǵıs júdá úlken kúsh bolıp, xalıq
xojalıǵına
sezilerli ziyan keltiredi, aǵıs jolında dus kelgen suw imaratların,
jollardı, awıl hám qalalardı, baǵlardı, kópirlerdi wayran etip ketedi, úlken
maydanlardı ılay, qum, tas qatlamları menen kómib taslaydı.
Sel - arabsha sóz
bolıp, tawlıq aymaqlardaǵı suw tasqını mánisin ańlatadı.
Sel aǵısları ózi menen alıp keletuǵın qattı bólekshelerdiń ólshemine qaray úsh
gruppaǵa bólinedi:
suw -taslı seller;
ilayli seller;
aralas seller.
Jer maydanında júz bergen apatshiliqlar sellerge mısal etip, 1934 jılınıń jańa
jıl keshesi AQSHtin’ Los-Anjeles qalası átirapında gúzetilgen sel aǵımın kórsetiw
múmkin. Sol kúni qalaǵa jaqın Kordelyera tawinda kúshli jawin jawip , onıń
muǵdarı 538 mm. ni payda etken. Jawin tiniwinan sál aldınlaw tawdan úlken
tezlikte suw tasqını tómenge háreket etken. Bul suw tasqını 100 m aralıqqa
shekem jayilip oǵan jaqın bolǵan eki qala - Lya Kreket hám Montero qalalarına
úlken ziyan jetkizgen. Suw aǵımı tolqınınıń bálentligi 6 m.ge shekem jetgen, óz
jolında 500 dana kópirdi, bir qansha jaylar hám imaratlardı
wayran etken, bir-
qansha adamlardı turaq jaysız qaldırǵan.
Oraylıq Aziyada eń kúshli sel aǵısları Kazaxstan Respublikasınıń Alma –ata
qalasınan ótetuǵın, qala atı menen atalıwshı dárya oypatlıqlarında gúzetilgen.
Mısalı, 1921- jıl 8- iyun kúni keshte júz bergen sel aǵımı nátiyjesinde qalaǵa alıp
kelingen taw jınısları 100 mıń vagonga ju’klengen . Bul apat nátiyjesinde 400
den artıq adam qaytıs boldı. Sel aǵımınıń payda bolıwına tawlıq aymaqlardaǵı
qarlar hám mızlıqlardıń eriwi, kúshli jawin jawg’anlig’i sebep bolǵan.
Alma –ata qalası jáne onıń átirapında júdá kóp oyranshiliqli sel aǵısları
gúzetilgen. Olardan taǵı biri Medeo sel bógeti qurılǵannan keyin, 1973- jıl 15 -iyul
kúni júz bergen. Sol kúni kúshli jawin tásirinde bálent tawlıqtaǵı tábiy kól
bógetleriniń aynıwı nátiyjesinde kúshli sel aǵımı payda bolǵan. Bul aǵıs shama
menen 2
saat dawam etip, onıń sarpı 2000-3000 m
3
/s.ge jetken hám Medeo
bógetine 400000000 m
3
sel massası alıp kelip taslanǵan. Ertesi kúni
sel qayta
tákirarlanǵanda Medeo seli bógetten asıp ketiwine tek 6 m aralıq qalǵan edı. Eger
sel bógetten asıp háreketlense, Alma –ata qalasına júdá úlken qáwip tuwdırıwı
múmkin edi. Sol sebepli bunıń aldın alıw maqsetinde bógettegi suw aste shıǵarıp
jiberilip, bógettiń bálentligi 150 m ge shekem kóterilgen. 1988- jıl 29 –yanvarda
Kos- Uzen awılında ( Kazaxstan ) 80 m biyiklikten kólemmi 200 mln m
3
bolǵan
qum, tas hám ılay aralash sel aǵısları háreketke kelip, 115 m uzınlıqtaǵı temir
beton kópirdi, kóplegen insanlardıń jasaw úylerin buzip insanlardıń ólimine sebep
bolǵan.
Ózbekstan Respublikasınıń
Tashkent, Qashqadárya, Surxandaryo hám
Ferǵana oypatlıqlari wálayatlarınıń tawlı aymaqları sel qáwpi bolatuǵın zonalar
esaplanadı.
Aqırǵı 100 jıl ishinde Ózbekstan Respublikası aymaǵında 2500 den artıq sel
aǵısları gúzetilgen. Bulardan 1400 den aslamı ılaylı, 350 den aslamı suw-taslıq,
650 den aslamı aralash sellar bolıp tabıladı. Respublikamizdiń Ferǵana
oypatlıqǵında, Tashkent aldı aymaqlarında sel aǵısları tez-tez gúzetilip turıladı.
Sel aǵısları Respublikamız aymaǵında báhár máwsiminde hám jazdıń birinshi
ayında júz beredi. Buǵan sebep aymaǵımız jaylasqan regionlarinıń tábiy
sharayatı bolıp, báhár aylarındaǵı kúshli nóser, jawinlar, temperaturanıń ıssı
keliwi, tawlarda mızlıq hám qarlardıń tez eriwi, dárya ózeni qiyaliginiń 3-50 den
úlkenligi, suw jıynaw maydanında bóleksheleri baylanıspaǵan
tosoq taw
jınıslarınıń bar ekenligi tiykarǵı faktorlardan bolıp esaplanadı.
Sol orında Ferǵana wálayatınıń Shohimardon awılında 1998 -jıl jazda bolǵan
sel páleketi tuwrısındaǵı maǵlıwmattı keltirsek. Hawanıń birdan issib ketiwi
nátiyjesinde Kirgizstan Respublikasınıń Osh wálayatı tawlarındaǵı qarlardı eriwi
tezlsip, bunıń áqibetinde 1998- jıldıń 7 –iyulinen 8 iyulǵa oter túninde úlken
suw aǵımı payda bolǵan. Bul aǵıs Shohimardon sayina qosılıp, onıń suw
sıyımlılıǵın 200 m
3
/s ge kóbeytip jibergen hám kúshli aǵıs nátiyjesinde 52
xojalıq, 36 dem alıw mákanları ziyan kórgen. 8-9 iyul kúnleri adamlardı
Shoximardon awılınan kóshiriw jumısları baslanǵan. Bul apat áqibetinde 104
adam qaytis bolǵan, 68 hár-qıylı haywanlardıń deneleri tabılǵan. Kúshli sel aǵımı
nátiyjesinde 15 km gaz ótkeriw, 14 km avto jol, 4 iri avtomobil kópiri, 3 km suw
ótkeriw sistemaları, 3 km elektr uzatıw tarmaqları jaramsız jaǵdayǵa kelgen, 200
den artıq sawda shaqapshalari pútkilley wayran bolǵan. Bul tábiyǵiy apat
aqıbetlerin saplastırıwǵa 2000 ge jaqın puqaralar, 438 texnikalar tartılǵan.
2002 jıldıń iyul ayında tap usi walayatta Vodil awılında sel apati júz berdi.
Apatshiliq oshaǵi Kirǵizstanıń Zıyarat ornıy rayonınan baslanǵan kúshli nóser
jawin áqibetinde Shohimardonsay dáryasındaǵı suw júzesi keskin kóterilip,
Vodil awılına úlken sel aǵımın alip keldi. Bul apat Vodio awılı aymaqlarındaǵı
úylerge, jollarǵa, egisliklerge, kommunikatsiya sistemalarına úlken
ziyan
jetkizgen.
Sel aǵıslarınıń aldın alıw, olarǵa qarsı gúresiw, sel bolıwı múmkin bolǵan
maydanlardı anıqlaw, olardı payda bolıw sebeplerin tereń úyreniw, átirap -
ortalıqtı qorǵawdıń tiykarın payda etip úlken xalıq xojalıq áhmiyetine iye. Sol
sebepli sel hádiysesin jónge salıw maqsetinde alıp barılatuǵın jumıslar ilimiy,
ámeliy juwmaqlarǵa, ilájlarǵa tiykarlanǵan bolıwı maqsetke muwapıq.
Do'stlaringiz bilan baham: 
