So‘zlashuv stilining leksik-frazeologik xususiyatlari. So‘zlashuv stilida ishlatiladigan lug‘atning asosiy qismini aktiv leksik qatlam tashkil qiladi. Shuningdek, adabiy-neytral lug‘atning katta bir qismi kundalik hayotdagi narsa va hodisalarni ifodalashga oid bo‘lib, ular ham asosan, so‘zlashuv stilida ishlatiladi. Masalan: non, osh, tuz, yer, osmon, quyosh, yulduz, kishi, bola, er, xotin, o‘rtoq, oyoq, qo‘l, ko‘z, ota, ona, kitob, qalam, xalq, olmoq, kelmoq, uxlamoq, sen, biz, u, bu va boshqalar.
So‘zlashuv stilidan kishilar faqat kundalik turmush muomalasidagini emas balki xilma-xil sharoitlarda: uyda, ko‘chada va ish joylarida ham foydalanadilar. Shuning uchun so‘zlashuv stilida kundalik turmushga oid lug‘atdan tashqari, siyosat, san’at, madaniyat, sport va so‘zlovchining kasb-hunariga mansub xilma-xil narsa va hodisalarni ifodalovchi umumadabiy leksika ko‘plab ishlatiladi.
Ilmiy uslubda tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalar aniq ta’riflanadi, tushintiriladi. Bu stil o‘zining alohida vazifaga ega ekanligi bilan ajiralib turadi. Ilmiy stil ilmiy termanologiya bilan bog‘liq. Odatda terminlar ilmiy stilning leksikasini tashkil qiladi. Lekin asarlar tili faqat terminlardangina tashkil topmay, unda ko‘p ma’nolilik xusisiyatiga ega bo‘lgan umum xalq so‘zlari ham keng qullanadi. Ilmiy stilda yana fanning turli soqalariga oid simvol va belgiler raqamlar ham ishlatiladi. Ilmiy stilning grammatik qurilishi mantiqiy bog‘liqlikni, izchilikni, sintkatik aniqlikni talab etadi. Shuning uchun ilmiy stilda ellifsis (nazarda tutilgan birorta suzning tushib qolishi) hodisasidan qochiladi. Masalan: Agar yoqilgi oddiy modda, masalan, ko‘mir bo‘lsa, uning to‘la yonishi natijasida karbonat angidrid hosil bo‘ladi: Bunda uglerod kislorod bilan uksidlanadi.
Ilmiy stil emotsional va obrazli bo‘yoqqa ham ega bo‘ladi. Bu stilning aniq va ravshan bo‘lishini uning obrazli va emotsionalligiga qarama-qarshi ko‘yish to‘g‘ri emas. Buni falsafa, matematika, mexanika singari anmiq fanlar doirasida ham kuzatish mumkin. Polyak olimi Leopold Infeldining butun dunyoga mashhur fizik tadqiqotchi eynshteyn haqida aytgan kuyidagi so‘zlari ham bu fikrimizni tasdiqlaydi. «Eynshteyn iqcham, ajoyib qilib yozardi, uning uslubidan foeziya nafasi sezilib turardi.» Eynshteyn hayoti va faoliyatigi oidi Amaliy mashg’ulotlar
qotiralarida yozilishicha, «olim o‘z suhbatiga ba’zan jonli-qiziq o‘qshatish qo‘shib yoboradi… Hajib, hazil, askiya-Eynshteyn qo‘lida ilmiy tushintirishga xizmat qiladi». Uzbek ilmiy stilida obrazli nomlarning roli juda kattadir. Masalan: oq tuproq, qora tuproq, qizil tuproq, qo‘ng‘ir tuproq, sho‘rtuproq; vulqon gumbozi, vulqon o‘chog‘i, vulqon bombalari; muzlik kamari muzlik darvozosi, muz tili, kulcha muz, marjon qorg‘oq; oy o‘tovi, seroz toni daryo, patsion bulutlar tabi terminlar ham aslida obrazli ifodalardan kelib chiqqan.
Albatta, ilmiy stildagi obrazlilikdan ilmiy stildagi obrazlilik bilan badiiy adabiyotda esa o‘kuvchiga estetik ta’sir ko‘rsatish vazifasini bajaradi. Obrazlilik (emotsionallik) kategoriyasi agar ilmiy stilda «so‘ngan, nursiz» holda ko‘rinsa, badiiy adabiyotda esa «jonli» tarzda namoyon bo‘ladi. Masalan, uchar yulduz, soman yo‘li astranom uchun, avvalo, termin vasifasini o‘taydi, yozuvchi uchun esa bu so‘z birikmalari o‘xshatish yoki obrazli ifoda manbai bo‘lishi mumkin. Ilmiy stilning barcha belgi-alomatlari ularning har birida o‘ziga xos bir shaklda takrorlanadi.
Maxsus sohalardan, xususan, fan, texnika, san’at, siyosat, diplomatiya sohalarida ham hamma narsa borliqni faqat mantiqan jihatdan bilishga qaratilganligi sababli ular so‘z va terminlarning nihoyatda ravshan, aniq bo‘lishini talab qiladi. Lekin terminlar qanchalik to‘g‘ri tanlangan va ravshan, aniq anglashiladigan bo‘lmasin, ularni u yoki bu qoidani tariflash jarayonida qayta-qayta takrorlayverish ham ma’lum darajada stilistik monotonlikka (bir xillilikka, bir tarzdalikka) olib keladi. Stilistik monotonlik matematika yoki fizika fanlarida unchalik sezilmasa-da, lekin biologiya, geologiya, ayniksa tarix va filologiya fanlarida ochiq ko‘rinib turadi. Shuning uchun ham biror qat’iy ilmiy qoida va ta’rifni yorituvchi olimlar oldida ko‘pincha ilmiy bayonning jiddiyligiga xalal yetkazmaydigan va ilmiy stilni jonli va ta’sirliligini ta’minlaydigan terminlarning sinonimik ekvivalentini topish masalasi turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |