3-5 I. Bob. Oilaviy munosabatlarni rivojlanishida milliy-ma’naviy va diniy qadriyatlar

II.2. Burch – muhim ahloqiy-ma’naviy qadriyat

Milliy ma’naviy va diniy qadriyatlar ko`p asrlik tarixga ega.

O`zbekistondagi tarixiy obidalar, madaniy yodgorliklar yo urf-odat va marosimlarni tahlil qilish, bularning paydo bo`lishi juda qadim zamonlarga borib taqalishini ko`rsatadi.
Misol uchun, «Avesto»ni olaylik. Bu buyuk asar bundan 2700 yil muqaddam yaratilgan. O`n ikki ming mol terisiga oltin harflar bilan bitilgan bu asar paydo bo`lishi uchun undan avval ham kamida necha ming yillik davr o`tganligi, teran hayotiy tajriba va hikmatlar to`planganligi shubhasiz. Bu asar yuksak madaniy hayot, falsafa va fan, xattotlik va mushtariylik rivojlanishi natijasida yaratilganligi uchun ham, shu paytgacha o`z qimmatini yo`qotmadi.
Davrlar o`tishi bilan milliy ma’naviy qadriyatlar ham o`zgarib, rivojlanib, yangilanib, boyib boradi. Zamon ruhiga va taraqqiyot talablariga mos kelmay qolgan me’yor va talablar inkor etiladi. YAngicha tasavvur va yondoshuvlar, fazilat va odatlar hayotga kirib keladi. Bunga kundalik hayotimizdan, turmush tarzi - kiyinish, ovqatlanish, to`y-xashamlarni o`tkazish va boshqalardan ko`plab misollar keltirish mumkin.
Insoniyatning oxirgi yarim ming yillik umri davomida jahon bozori paydo bo`ldi, iqtisodiyot va madaniyatlarning o`zaro ta’siri kuchaydi. XXI asr boshiga kelib axborot texnologiyalari tufayli globallashuv jarayoni yangi bosqichga ko`tarildi. Bu sharoitda milliy qadriyatlarga chetdan bo`ladigan ta’sir beqiyos darajada zo`raydi. Bu ta’sir, bir tomondan, milliy madaniyatlarning boyishi, qadriyatlarning qayta baholanishi va yuksalishiga, ikkinchi tomondan esa, millatning ruhiyati va qadriyatiga yot bo`lgan odat va harakatlarning kirib kelishiga sabab bo`ldi.
I.Karimov mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab milliy ma’naviy qadriyatlarni yuksaltirishga alohida e’tibor berib kelmoqda. Bir tuzumdan boshqasiga o`tish davrida aholining ruhiyati va qadriyatlarida jiddiy o`zgarishlar sodir bo`ladi. O`z umrini yashab bo`lgan g`oyalar va mafkuraviy aqidalar, zamonga mos kelmaydigan munosabat va fazilatlar o`rnini yangilari bilan to`ldirish osonlikcha kechmaydi. SHularni hisobga olib, aytish mumkinki milliy o`zlikni saqlash, tarixiy xotirani tiklash, kelajakka komil ishonch hissini yaratish uchun ma’naviyat, milliy ma’naviy qadriyatlar beqiyos ahamiyatga ega.
Milliy ma’naviy meros, qadriyatlar tushunchasi keng qamrovli tushuncha bo`lib, uning tarkibi quyidagilardan iborat:
- tarixiy meros va tarixiy xotira;
- madaniy yodgorliklar, osori-atiqalar, qadimiy qo`lyozmalar;
- ilmu-fan yutuqlari va falsafiy tafakkur durdonalari;
- san’at va milliy adabiyot asarlari;
- axloqiy fazilatlar;
- diniy qadriyatlar;
- urf-odat, an’ana va marosimlar;
- ma’rifat, ta’lim-tarbiya va hokazolar.
Milliy ma’naviy qadriyatlar tizimida tarixiy meros va tarixiy xotira muhim o`rin tutadi. Ma’naviyatni yuksaltirish va xalqning ruhini ko`tarishda tarixiy meros hamda tarixiy xotiraning juda katta ahamiyati bor. Tarixni haqqoniy o`rganish, undan saboqlar chiqarish lozim.
O`zbek xalqi jahon madaniyati hazinasiga munosib hissa qo`shgan millatlar qatoridan faxrli o`rinni egallaydi. Madaniy yodgorliklar, me’morchilik san’ati namunalari, qadimiy qo`lyozmalar – milliy ma’naviyatning bebaho durdonalari, xalqimiz uchun eng qadrli va muqaddas bo`lgan boyliklardir. Bularni avaylab-asrash, kelajak avlodlarga etkazish ma’naviyat sohasidagi eng dolzarb vazifadir.
Ilm-fan va uning yutuqlari – milliy yoki hududiy chegaradan chiqadigan, butun jahon e’tirof etadigan, umuminsoniyatga xizmat qiladigan boylikdir. Biroq olimning ijodi va uning ilmiy kashfiyoti avvalo uning millati va Vatanini dunyoga tanitadi, milliy qadriyatni jami bashariyatning yutug`iga aylantiradi.
Milliylik, xalqning ruhiyati va ma’naviyati, ayniqsa, san’at va adabiyot rivojida yorqin ifodalanadi. Ezgulik va poklikni, insoniylik va haqqoniylikni kuylagan buyuk asarlar, qaysi janrda yoki qaysi tilda yaratilganidan qat’iy nazar, jahonga taniladi, pirovardida yana shu millatning xalqaro nufuzini yuksaltiradi.
Milliy ma’naviy qadriyatlar tizimida axloqiy sifatlar, diniy qadriyatlar munosib o`rin egallaydi va milliy o`zlikni anglashning muhim sharti, omili sifatida namoyon bo`ladi. Axloqiy va diniy qadriyatlar aksari hollarda o`zaro bog`liq bo`lib, jamiyatning ma’naviy yuksalishida, yosh avlod tarbiyasida birdek muhim ahamiyatga ega.
SHularni hisobga olib, Prezident Islom Karimov «Turkiston-Press» agentligi muxbirining savollariga javob berib, madaniy, ma’naviy, axloqiy qadriyatlarni saqlab qolish va avloddan-avlodga etkazishda dinning beqiyos xizmati borligini uqtirib, «Diniy qadriyatlar, islomiy tushunchalar hayotimizga shu qadar singib ketganki, ularsiz biz o`zligimizni yo`qotamiz», deb ta’kidlaydi.
Har bir xalq, millat yaratgan ma’naviy qadriyatlar, uning dunyoga qarashi va hayotga munosabati, o`ziga xos betakror xususiyatlari, ayniqsa, urf-odat va marosimlarda to`laqonli namoyon bo`ladi. Marosimchilik bir qator ijtimoiy funktsiyalarni bajaradi, milliy o`zlikni saqlashda, yoshlarni tarbiyalashda, muayyan g`oyalarni ruhiyatga singdirishda katta ahamiyat kasb etadi.
Tarbiya va ta’limning milliy xususiyatlari ham ma’naviy qadriyatlar tizimida o`z o`rniga ega. Xalqning kelajagi yoshlarga bog`liq ekanligi qanchalik haqiqat bo`lsa, bularni milliy ruhni tarbiyalash zarurati ham umume’tirof etilgandir. Milliy tarbiya xalqning o`z-o`zini saqlash va istiqbolini ta’minlash omilidir.
Xulosa qilib aytganda, milliy ma’naviy qadriyatlarning har bir tarkibiy qismi xalqning mustaqilligini mustahkamlash va kelajagini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Keksalarga hurmat – inson yaratgan uning ma’naviy mavjudligini ifoda etuvchi qadriyat. Tirik tabiatning «yashab qolish uchun kurash», «faqat kuchlilar engadi» qabilidagi qonunlari mavjud. Nasl qoldirish, yangi avlodga mehr qo`yish, uni oyoqqa turg`azguncha jon fido qilish hayvonlarda ham bor. Ammo, qariyalarni e’zozlash, keksalarga ehtirom, mehr-muruvvat ko`rsatish - insoniy fazilatdir. Bularsiz milliy g`oyamizni tasavvur eta olmaymiz.
Rivoyat qilishlaricha, bir qabilada shunday odat bo`lgan ekan: otasi qarib, kuchdan qolgach, o`g`li orqalab, kimsasiz toqqa eltib tashlarkan. Bir farzand otasiga rahmi kelib, yashirincha ovqat olib borib, padarini o`limdan saqlabdi. O`g`lini parishon ko`rgan ota buning sababini so`raganda, yurtda vabo tarqalgani, chorasi topilmayotganini bilibdi. Donishmand chol aytgan yo`l-yo`riq tufayli balo daf bo`libdi. YAna bir payt tabiiy ofatdan, keyingi safar dushmanning hujumidan qariyaning maslahatlari qabilani qutqaribdi. Yigitning «dono»ligi sabablarini yurtdoshlari so`raganda, u o`lim jazosi xavf solsa ham, otasini asrab qolganini, uning o`git va maslahatlari as qotganini aytibdi. SHu-shu keksalar hurmatini joyiga qo`yish rasm bo`libdi.
Kattalarni hurmat qilishdek milliy qadriyat, ba’zan yoshi va ilmi ulug`lar qolib, mansab va lavozimi yuqorilarga qulliq qilish kabi holatlarni e’tirof etmaydi. Ayni paytda, xalq tomonidan ko`rsatiladigan yuksak ehtirom keksalarga ham katta mas’uliyat yuklaydi.
Ayol zotiga ehtirom – insoniyatning yarmini tashkil etadigan xotin-qizlarga bo`lgan munosabatning eng yuqori cho`qqisidir. Tarixda ayollar iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan hukmron bo`lgan davr matriarxat deb atalgan. Hukmronlik erkaklarga o`tgan davrlarda ayolning haq-huquqlari va erkinliklarini kamsitadigan munosabatlar joriy etilgan. Demokratiyaning eng muhim yutug`i – har ikki jinsning teng huquqli va erkin bo`lishini ta’minlashdir.
O`zbekistonda istiqomat qiladigan barcha millat va elatlar xotin-qizlarga munosabatda Asosiy Qonunning xalqaro huquqqa mos qoidalariga amal qiladilar. O`zbeklar ayolga, avvalo, Ona, mehribon opa-singil, ardoqli qiz deb qaraydilar. Oilada ayolning o`ziga xos mavqei va o`rni bor. Xalqning boy madaniy merosi, adabiyoti, san’ati va falsafasi milliy g`oyasida aks etadi. SHuningdek ayollarining go`zallik va nafosati, ularning vafo va sadoqati timsoli sifatida gavdalanadi.
Onaga bo`lgan hurmat va sadoqat – eng oliy qadriyatdir. SHuning uchun Vatanga, milliy tilga nisbat berilganda Ona nomi qo`shiladi. Milliy istiqlol g`oyasi Onalar uchun, jamiyatdagi barcha ayollar uchun farovon hayot, go`zal turmush yaratishni maqsad qilib, xotin-qizlarning erkinligi va o`z qadr-qimmatini anglab etishiga, o`z salohiyat va imkoniyatlarini yuzaga chiqarishiga sharoit yaratishni bosh g`oyasi orqali mujassamlashtirgan.
Ma’naviy qadriyatlarning aholi keng qatlamlari, ayniqsa yosh avlodning «mulki»ga aylanishi o`z-o`zidan sodir bo`lmaydi. Buning uchun shu millat taqdiri va istiqboliga befarq qaramaydigan ilg`or vakillarning sa’y-harakati talab etiladi. Moddiy va ma’naviy boyliklar, agar milliy tarbiya to`g`ri yo`lga qo`yilmas ekan, chang bosgan kitoblar, nurayotgan osori-atiqalar, mazax qilinadigan udumlar darajasiga tushib qoladi.
Jamiyatdagi turli kishilarning, har xil guruh va tabaqalarning ma’naviy boyliklar va mezonlarga munosabati turlicha bo`ladi. Har bir shaxs va guruh o`z manfaatlaridan kelib chiqib, qadriyatlarni idrok etadi, o`z tarbiyasi va saviyasidan kelib chiqib, ma’naviyatni o`zlashtiradi.
Xulosa qilib aytganda, milliy ma’naviy qadriyatlar ijtimoiy hayotning va ma’naviy borlig`imizning muhim va serqirra sohasi bo`lib, inson va jamiyat kamolotida muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy qadriyatlar muttasil rivojlanib, takomillashib boradi. Bularning ijtimoiy guruhlar va alohida shaxslar tomonidan o`zlashtirilishi ta’lim va tarbiyani talab qiladi.
Qadim-qadim zamonlardan insonlar o`zlari yashagan mintaqalardagi mavjud u yoki bu dinga xususan o`zlarining milliy diniga, yoki jahon dinlari hisoblangan buddaviylik, xristianlik, islom dinlarning biriga e’tiqod qilib keladilar. Uzoq o`tmishdan buyon umuman din kishilarning turmush tarziga aylanib qolgan. Buning sababi shundaki, hech bir din ta’limotida kishilarni urushga, birovni ko`nglini og`ritishga, ularga jabr qilishga, o`g`irlik qilishga va umuman boshqa salbiy xatti-harakatlarni sodir etishga qaratilgan da’vatlar yo`k. Insoniyat tarixida boshqa dinlar qatori islom dini ham odamlarni ma’rifatli, ma’naviyatli bo`lishga, ota-onasini doimo hurmat qilishga va o`zidan kattayu-kichiklar, beva-bechoralar va etim-esirlarga muruvvatli bo`lishga undaydi. Islom dini O`rta Osiyoga kirib kelgan davrlardan buyon shu erli xalqlarning asl turmush tarziga aylanib qoldi.
Din to`g`risida mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimovning quyidagi so`zlari juda o`rinlidir. «.... biz o`z millatimizni mana shu muqaddas dindan ayri holda aslo tasavvur qila olmaymiz. Diniy qadriyatlar, islomiy tushunchalar hayotimizga shu qadar singib ketganki, ularsiz biz o`zligimizni yo`qotamiz. Xoh yosh bo`lsin, xoh keksa bo`lsin, har bir o`zbek nimagaki munosabat bildirmasin, albatta uni beixtiyor YAratuvchining nomi bilan bog`laydi. Har bir so`zimizni, ishimizni bismillo aytib boshlaymiz, yaxshi-yomon kunlarimizda xudoga shukrona keltiramiz, tavba qilamiz» degan kalomni har kuni aytmaydigan biror inson O`zbekistonda bormikin o`zi?».
Prezident Islom Karimov yana ko`shimcha qilib ushbu muqaddas dinimizni o`zbeklar oilasiga qanchalik singib, uning ajralmas qismiga aylanib qolganligi haqida to`xtalib shunday deydi: «Tug`ilganda qulog`imizga azon aytiladi, oila qurganimizda shar’iy nikoh o`qitiladi, dunyodan ko`z yumganimizda janoza o`qiladi. Hatto dindan chuqur xabardor bo`lmagan odam ham diniy urf-odatlarsiz, islomiy tuyg`usiz yashay olmaydi».
Din ijtimoiy institut sifatida ikkita o`zaro bir-biri bilan bog`liq tizimni ifoda etadi: 1) e’tiqodlar, ramzlar va yo`l-yo`riqlar umumiyligini o`z ichiga oladigan qadriyatli-normativ model; 2) diniy normalar va e’tiqodlar vositasida boshqariladigan va tartibga solinadigan xulq-atvor namunalari.
Dinning kadriyatli-normativ darajasi muqaddas matnlar va qo`lyozmalarda saqlanib qolgan e’tiqodlar, ramzlar, kadriyatlar, axloqiy o`gitlarni o`zida ifoda etadi. Masalan, nasroniylik dinida Injil dunyo, tabiat, koinot xaqidagi bilimlar manbai hisoblansa, islom dinida Qur’on shunday manba hisoblanadi. Diniy e’tiqodlar va bilimlar jamiyatning ma’naviy madaniyatida alohida o`rin tutadi, chunki ulardagi ma’naviy qadriyatlar va yo`l-yo`riklar asrlar osha ishlab chiqilgan inson hayotining normalari va qoidalarini o`zida mujassam etadi.
Diniy amaliyotning turli jihatlarini, jumladan, etiqod kiluvchilarning ma’naviy birligi, cherkov, ibodat kilish, urf-odatlar, rasm-rusumlar va hokazolarni o`z ichiga oluvchi diniy tashkilotning mavjud bo`lishi xulq-atvor namunalari tuzilmalarining real timsoli hisoblanadi.
Din tomonidan shakllantiriladigan hulq-atvor normalari faqat ibodat kilish sohasiga emas, balki insonning shaxsiy hayotiga ham taallukli hisoblanadi. Aynan shunda o`zining o`ziga xos usullari bilan insonning hulq-atvoriga ta’sir qiluvchi, o`zida ijtimoiy normativi alohida turlarini ifodalovchi diniy omil xarakteri namoyon bo`ladi.
Inson faoliyatining boshqa sohalaridan ko`ra turmushda ko`proq hulq-atvor va hatti-harakatlarning diniy namunalari saqlanib koladi va avloddan-avlodga o`tadi. Bu turmush ijtimoiy munosabatlar rivojlaniiga umumiy darajasi bilan uzluksiz alokada va unga bog`liq bo`lib qolgani holda, biroq baribir kishilar hayotining nisbatan mustaqil sohasi bo`lib qolishi bilan bog`liqdir. Turmush ko`p holatlarda diniy an’analar saqlanib qoladigan insonlar hayotining eng konservativ sohasi hisoblanadi. Muayyan ma’noda, turmush aholining dindorligi holatini, kishilar, shu jumladan, dindorning fikrlash tarzi va hulq-atvorini aks ettiradi.
Diniy an’analar ko`proq oilada rasm bo`lgan, inson tug`ilgan paytidan boshlab kishilarning mustahkam odatlariga aylanib koladigan, kattalar tomonidan tasdiqlangan va himoya kilinadigan normalar va printsinlarning doimiy ta’siri ostida bo`ladi. SHu orqali, atrofdagi odamlarga nisbatan ahloqiy normalarning tashuvchisi sifatida e’tiqod kiluvchilar tomonidan amalga oshiriladigan norasmiy nazorat orkali jamiyatda qabul kilingan xulq-atvorning ijtimoiy normalari qo`llab-kuvvatlanadi va kuchaytiriladi.
Din jamiyatda o`zining qadriyatlar va normalar tizimini yaratadi hamda shaxsning ijtimoiylashuvi jarayoniga katta ta’sir ko`rsatadi. Muayyan jamiyatda shakllangan munosabatlar orasiga tushib qolgan inson o`zining normal shakllanishi uchun ularni faol ravishda o`zlashtirishga kirishadi. Bu ijtimoiylashuv, ya’ni jamiyatning to`laqonli a’zosi sifatida mavjud bo`lish imkonini beruvchi bilimlar, normalar va qadriyatlarning muayyan tizimi inson tomonidan o`zlashtirilishi jarayoni orqali yuz beradi. Insonni qalbiga dastlab – birinchi marta dinni olib kiruvchi turli diniy urf-odatlar inson chaqaloqlik davrida amalga oshiriladi. Inson buni o`sha davrda anglamay, keyinchalik shu dinga mansubligini anglab oladi.


Xulosa
Ota-onani hurmat qilish, ularga mehr-muruvvatli, rahm-shavqatli bo`lish insonga xos ma’naviyatning muhim tarmog`idir.
KONFUTSIY: «Axloqning birinchi asosi farzandlarning ota-onaga hurmatidir» -degan edi. Bu bir millatga emas, balki butun insoniyatga xos bo`lgan xususiyatdir.
KONFUTSIY: «Ota-onaga xizmat qil, ularning ko`ngliga qara, ular biror ishingdan norozi bo`layotganini sezsang , hurmatini yana yuqori ko`tar, irodasiga qarshi borma, charchasang ham ularni xafa qilma!»
Tirik jonzot o`z bolasiga mehribon bo`ladi... Qush, xayvon oyoqqa turib olgach, o`z yo`lidan yuraveradi. Insondagi farzandlik burchi tuyg`usi oddiy munosabat emas, balki mehrga asoslangan, hayotiy maqsad darajasiga ko`tarilgan ma’naviy masaladir. Bu ma’naviy ma’suliyat insonning jamiyatda muayan maqsadlar asosida birlashtiruvchi qudratli asosdir.
Farzandlik burchi va ma’suliyat masalasi milliy va diniy an’analarda, davlat tomonidan qabul qilingan qonunlarda ham o`z ifodasini topgan. O`zini xalq oldidi burchli, ma’suliyatli deb, ota-onasini unutgan shaxsni ma’naviyatli inson deb bo`lmaydi.
Umuman inson zotida Vatanga, jamiyatga, xalqiga hurmat, ota-onaga hurmatdan boshlanadi.
Qarigan ota-onani hurmat qilish, xolidan xabar olib turish, go`zal milliy, diniy an’anamizdir...
Islomda ota-onani rozi qilish, Olloxni rozi qilish belgisi bilan tenglashtiriladi. Ayrim farzandlar qarigan ota-onasini elkasida ko`tarib, haj safariga olib borgani ma’lum. Inson shunday buyuk fidoiylik qilganda ham ota-ona oldidagi farzandlik burchini to`liq uzib bo`lmaydi.
Ota-ona dunyodan ko`z yumayotganida bizdan rozi bo`lganini aytadi. Lekin biz doimo ota-ona oldidagi burchimizni to`liq bajara olmaganimizdan afsuslanamiz.
Muhammad ibn Muhammad al – Jomiy; «... farzanlar ota-onasi oldida 80 ta qarzi bo`lib, ulardan 40 tasi tiriklik chog`ida, 40 tasi vafotidan keyin bajariladi. Tiriklikdagi 10 tasi tanga, 10 tasi tilga, 10 tasi dilga, 10 tasi molga ta’aluqlidir. Tanga ta’aluqlisi - ota-onaga sidqidildan xizmat qilish. Dilga ta’aluqlisi - ularga rahm-shafqat bilan qarash. Tilga ta’alluqlisi - ularga muloyimlik bilan qarashdir.
Farzand o`ziga kiyim kechak olishdan oldin, ota-onasiga olishi kerak. Ota-ona vafotidan keyin... YOshlarni ota-onaga nisbatan axloq-odob doirasida muomala qilishga o`rgatish milliy tarbiyaning eng asosiy tomonidan biri bo`lgan.
Abdurahmon Jomiy: «Farzandning ota-ona oldidagi burchi masala»sini quyidagicha ifodalaydi:
- odoblari shundaki, farzand ota-ona nima desa diqqat bilan quloq soladi;
- ularning oldiga nimaniki buyursalar va buyurgan narsalar gunohdir;
- jinoyat bo`lmasa jonu dil bilan bajaradi;
- ular o`tirgan joylaridan tursalar, ular ham irg`ib turadi;
- chaqirsalar labbay deb javob beradi, ularni xursand qilishadi, doimo orzumand bo`ladi, ularni oldida ta’zim bilan turadi, qilgan ishlarini minnat qilmaydi;
- ota-onaning qilgan ishlaridan achchiqlanib, ularga xo`mrayib qaramaydi;
- ruxsatsiz safarga ketmaydi, - deya tushuntiradi.
Ota-onani hurmat kilash hayot qonuni ekan. Otani qadrini ota bilgan, onalik kadrini ona bo`lganlar yaxshi biladi.
Ota-onaga bo`lgan yaxshi munosabat farzandlar uchun ham katta tarbiya maktabidir.
Boshni fido qilg`il ota boshig`a,
Jismni qil sadqo ano qoshig`a.
Tun kuninga aylagil nurbosh
Birisin oy ayla, birisin quyosh (A.Navoiy).
To`g`ri, hayotda hamma ota-ona bir xil emas... Farzandlarchi? Bolalar uyiga tashlab ketilgan go`dak doim onasini kutadi... Kechirimlilik tuyg`usi ota-onalarga xos. Ular farzandning og`ir gunoxlarini ham kechiradi. SHunday kechirimlilik tuyg`usi farzandlarda ham bo`lishi kerak. Jamiyatni o`ylab ota-onani unutish ham SHarq, o`zbek ma’naviyatiga to`g`ri kelmaydi.
Farzandlik burchi va ma’suliyatining ma’naviy asoslangan ko`rinishlari quyidagilar:
Har qanday sharoitda ota-onadan xabardor bo`lish.