3-5 I. Bob. Oilaviy munosabatlarni rivojlanishida milliy-ma’naviy va diniy qadriyatlar

I.2.Nikoh — oila barqarorligining asosiy omili.

O`zbekning nimasi ko`p - to`yi ko`p: hovli to`yi, beshi to`yi, o`g`il (sunnat) to`yi, nikoh to`yi va hokazo. Biror xursandchilpk bilan bog`liq kichik yig`in to`yga aylanib ketishi hech gap emas. Masalan, farzand ko`rish, biror kishining yubileyi, mamlkakat va jamiyat oldidagi xizmatlari uchun hukumatning yuksak taqdirlovi, biror katta yutuq, xnzmatdagi muvaffaqiyat, biror kashfiyot munosabat bilam ziyofat berish, yurtga osh berish kabi.

Ziyofatning qay maqsadda berilishiga ko`ra uning turlari yuzaga kelgan, o`z navbatida bular kattaligiga qarab to`ylarga aylangan. Demak, to`y so`zi «to`ymoq» so`zidan olingan bo`lib, katta ziyofat ma’nosini anglatadn. To`y o`z nomi bilan nafaqat shirin taomlarga, balki yaqin do`st-yor, qarindosh-urug` diydoriga, Orombaxsh kuy-qo`shiqlarga, kurashu ko`pkari tomoshalariga, ko`pchilikning xursandchiligiga to`yish hamdir. To`y aka-uka, opa-singil, qarindosh-urug`, yoru birodar, tanish-bilish, hamkasblar, qo`ni-qo`shni, mahalla-ko`y bilan o`tkaziladigan yirik marosimlardan. Bunda, avvalo, oila a’zolari yaqinlari bilan barcha kuch va g`ayratlarini bahamjihat ishga solib, katta sarf-harajatlar qilib butun yurt oldida iqtisodiy kuch-qudratini, topgan-tutganini uddaburonlik bilan sarflay olishini, bu oila qanchalik va qanday tarbiya o`chog`i ekanligini ko`rsatish bilan ma’naviyatini va yor-do`stlarn qanday kishilar ekanligini ham namoyish etadilar, o`zlarining yaxshi tomonlari, yaxshi kishilar avlodi ekanliklari bilan faxrlanadilar.
Nikoh to`yi — to`ylarning eng yirigi va mas’uliyatlisi. Zero, nikoh to`yi ikki yoshning qismatlarini payvandlovchi, mustahkam oila poydevorini qo`yuvchi xayrli marosimdir.
Binobarin, nikoh so`zi to`yning tabiatinn belgilar ekan, bu arabcha so`z bo`lnb, «O`zbek tilining izohli lug`ati»da: «Er-xotinlikni shariat yo`li bilan rasmiylashtprish marosimi va shu marosimda domullata tomonidan o`qiladigan shartnoma» ma’nosiga egaligi qayd etilgan. Qolaversa, boshqa lug`atlarda ham nikoh «izdevoj, nikoh ahdi, «er-xotinlik, uylanish» ma’nolarida izohlangan. Ko`rinayotirki, nikoh - qie va yigit taqdirini payvand qiluvchi, yangi oilaning bunyodga kelishini tasdiqlovchi voqea, ammo bu voqea to`y shaklida umum nazari ostida sodir etiluvchi, umum oldida naslni davom ettirish va jamiyat nizomlari asosida yashash ahdini zimmaga olish, alal-oqibat jamiyatni to`ldirishni nishonlash, ko`rikdan o`tkazish shodiyonasidir.
Xullas, nikoh turli mamlakatlarda turlicha o`tkaziladigan ijtimoiy-axloqiy hodisa sifatida shakllandi, din va qonunlar bilai mustahkamlab kelindi. SHuni alohida ta’kidlash joizki, turli dinlar nikohga turlicha munosabat ko`rgazib kelayotir. Ular hatto nikohlanuvchilar yoshini ham belgilab qonuniylashtirgan. Aytaylik, islom shariati qizlarni 9 va o`g`il bolalarni 15 yoshdan iikohga kirishuviga rozilik bersa, katolik cherkovi qizlarga 12 va o`g`il bolalarni 14 yoshda turmush qurishga ruxsat etadi. Protestantlar cherkovi esa har ikkala jinsda 14 yoshda oila qurishni ravo hisoblaydi. Budda va katolik e’tiqodida ruhoniylarning uylanishlari qat’ny man etilgan. Dpniy e’tiqodlarga ko`ra, jahon miqyosida turli mamlakatlarda turmush qurish yoshi 9—15 dan 21—22 gacha namoyon bo`lgan bo`lsa-da, BMT o`ziga a’zo bo`lgan mamlakatlar uchui 1962 yilda buni 15 yoshdan deb belgilagan. O`zbekistonda esa 1998 yilgi «Nikoh kodeksi»ga ko`ra, qizlar uchun 18 va yigitlar uchun 20 yosh — nikohga kirish yoshi etib belgilandi. Bu, shubhasiz, oila mohiyatini anglagan va mas’uliyatni zimmaga olgan holda oila qurishni ta’mnnlovchi yoshdir. CHunki bu yoshda turmush qurishni ko`zlagan yoshlar ma’lum hayotiy tajriba to`plashga ulgura oladilar. Bu esa, o`z navbatida, oilalarnnng ma’naviy-iqtisodiy mustahkam poydevorga ega bo`lishiga ta’sir ko`rsatadi.
O`ebek nikoh to`yi, ulkan marosim sifatida, barcha uzvlari bilan yaxlit olib qaraladigan bo`lsa, ancha uzoqqa cho`ziladigan muddatnn o`z ichiga oluvchi ijtimoiy shodiyona sanaladi. SHu nuqtai nazardan qaraganda, uch bosqichli tarkibiy tuzilishga ega.
Birinchi bosqich nikoh kunigacha o`tkaziladigan marosimlar — beshik qudalik, qiz tanlash, sovchilik, «non sindirish yoki non ushatish», «ro`mol berdi yoki oqlik berish», fotiha to`yi, qalin olish va maslahat oshi yoki padar oshi, «qiz yig`indi» (qizlar majlisi yoki Buxoroda hinobandon, Xorazmda xina yoqar) singarilarni o`z ichiga oladi. Bu bosqichga xos yana bir xususiyat shundaki, unashtirilgan qizning «boshi bog`liq» hisoblanadi.
Nikoh to`yinnng ikkinchi bosqichi, kelini olib kelish yo`lini ochuvchi nikohlashdan iborat tantanavor o`tadigan kunni o`z nchiga oladi. Bu bosqich, mohiyatiga ko`ra, nikoh to`yining eng oliy nuqtasi sanalib, folkloriy aytimlarga serobligi jihatidan ham alohida o`rin tutadi. Xuddi shu bosqichda to`y turli-tuman urf-odatlar, irim-sirimlar. xilma-xil qo`shiqlar (olqishlar, laparlar, yor-yorlar, kelin o`tirsinlar, kuyov o`tirsinlar, salomnomalar, kelin va kuyovni maqtovchi madhiya qo`shiqlar, sharbat yalatar, oyna ko`rsatar va isiriq tutatar aytimlari va h. k.) ijrosiga singishib o`zaro sintezlashgan yaxlit ijtimoiy-estetik shodiyona shaklnni oladi.
Uchinchi bosqich kelin kuyovnikiga olib kelingandan keyii, ya’ni nikoh kunnning ertasidan boshlab o`tkaziladigan «bet ochar» yoki «kelin salom», «kuyov salom», «to`shak yig`di» («joy yig`di») yoki Buxoroda «joyg`un-doron»), charlandi (charlar yoki Buxoroda talbon), nihoyat, kelin ko`rdi (yoki Buxoroda kelinbinop) singari xilma-xil marosimlarni o`z ichiga oladi.
Nikoh - oila o`zaro munosabatlarining muqobil
shakllari paydo bo`lishi oila tuzilmasi transformatsiyasining muhim xususiyati hisoblanadi. Ularga quyidagilar tegishlidir: yolg`izlik; ro`yxatdan o`tmay birga yashash («fuqarolik nikohi»); ongli ravishda farzand ko`rmasdan nikohda yashash, sheriklarning shaxsiy va er-xotinlik erkinligini nazarda tutadigan ochiq nikoh, nikohsiz seksual munosabatlar va intim do`stlik, yaramas ish tutish (nikohdagi sheriklarni almashtirishni maqbul bilish), jamoaviy oila yoki guruhli nikoh..
Nikohning muqobil shakllari aholining ozchiligi tomonidan qo`llab-quvvatlanadi. Bolalarning manfaatlari, ularni an’anaviy oilada tarbiyalash buning asosiy sababi hisoblanadi.
Oila jamiyatning muxim tarkibiy kismidir. Uning shakllanishi va rivojlanishida jamiyat haqidagi siyosiy, ijtimoiy ma’naviy munosabatlar bilan amalga oshadi. Jamiyat hayotidagi o`zgarishlar kishilarning turmush tarzi yashash va mehnat qilish sharoitlari milliy axloqiy me’yorlarni diniy e’tiqodlari oilaviy munosabatlarning shakli mazmuniga ta’sir etadi. SHu sababli oilaning axloqiy xuquqiy me’yoriy mezonlari ham o`zgarib turadi.
Asoslangan munosabatlarning ham mavjudligigi jamiyat taraqqiyotining yuqoridagi o`ziga xos imkoniyatlari taqozo etgan. Tarixda oila qurgan er - bilan xotin birga emas, balki o`zlari mansub bo`lgan urug` va qabilalarda yashaganlar. Oila doimo xarakatda shakllari tarbiyaviy imkoniyatlari o`zgarib turgan.
Bir er, bir xotindan oilaning shakllanishi xam jamiyat taraqiyotining muayyan davridagi imkoniyatlari extiyojlari ma’naviy e’tiqodlari tufayli yuzaga kelgan. Tarixiy taraqqiyot oilaviy munosabatlarni xam boshqa karshi kun tartibiga kuydi. SHu tariqa nikoh biln borliq munosabatlar kelib chikdi. nikoh qurayotgan ikki yosh o`rtasidagi munosabatlarni davlat, jamiyat tomonidan muayyan axloqiy xuquqiy mezonlar asosida boshqarish zaruriyati tufayli vujudga kelgan marosimdir. Nikoh ikki yoshning roziligi asosida qayd etiladi.
Nikohni ikki yoshning bir-birlari jamiyatga farzandlarga nisbatan ma’naviy xuquqiy burchi va ma’suliyatini belgilashdir. Nikoh - oila barqarorligining asosiy omillaridan biridir. YAngi avlod ma’naviyatining shakllanishi nikohning xaqqoniyligiga va oilaning mustaqilligiga bog`likdir.
Oilada bolalar tarbiyasi katta ijtimoiy ahamiyatga ega. Bolalar aqlli odobli mehnatsevar halol ota-ona ham butun jamiyat ham manfaatdor. CHunki jamiyat taraqqiyotining ma’naviy jismoniy sog`lom yoshlar ta’minlaydi.
Oilada qarindosh urug`likka asoslangan munosabatlar shakllanadi. Bu ham insoniyat uchun g`oyat muhim hayoti va taraqqiyotida katta o`rin tutadi. Ularning burch va ma’suliyatiga asoslangan hamkorligi hamjihatligi munosabatlarni barqarorlashtirish ning muxim shartidir. O`zbek oilalarda munsabat masalasiga xuquqiy burch nisbatan axloqiy ma’suliyat ustivorlik kiladi.O`zbeklarda kelin yoki kuyov sihat-salomatligini surishtirish ham ajoyib va nisbiy ana’na bo`lgan. Bu ana’nalar yoshlarning oilaviy turmushi jamiyat va farzandlarning oiladagi burchlari bilan bog`liq mas’uliyatlarini oshiradi. Sog`lom oilaning ma’naviy mustahkam bo`lganligi sababli er va xotinning ajralib ketishi farzandlarning qarovsiz kolishi uchraydi.
Oila inson yanada rivojlanishining davomiyligini ta’minlaydi. Oilada kamol topgan bola jismoniy etuk muayyan ma’naviy fazilatlarni egallagan ijtimoiy va huquqiy burchini anglagan inson sifatida tarbiyalanadi. Insonning asosiy mohiyati ma’naviyat ekan uning tarbiya jarayonida shakllanadi. Hayoti davomida insonning ma’naviy kamolotiga juda ko`p omillar ta’sir etadi, lekin birontasi ham oiladagi tarbiyaning o`rnini bosa olmaydi. Oilaning jamiyat uchun muhimliligi inson ma’naviy kamolotidagi o`ziga xos betakror maktab ekanligidir. Davlat oilaning mustahkamlanishi uning moddiy ta’minoti va ma’naviy holati er va xotin farzandlar bilan ota onalar o`rtasidagi munosabatlarning boshqarish bilan muammolarni hal qilishni o`z zimmasiga oladi.
Oilani insoniyat jamiyatini qayta tiklash va barkaror rivojlantirishni ta’minlaydigan ijtimoiy institut sifatidagi mazmun-mohiyati inson hayot faoliyatining istalgan sohasida - iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviyat sohalarida namoyon bo`ladi.
Oila ijtimoiy institut sifatida alohida bir kishi va jamiyat hayot faoliyatining har xil sohalariga daxl qiladigan turli-tuman vazifalarni bajaradi.
Oilaning moddiy resurslarni jamlash, ularni taqsimlash va qayta taqsimlash, oila a’zolarining va umuman jamiyatning iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog`liq iqtisodiy funktsiyasi uning asosiy funktsiyalaridan biri hisoblanadi.
Hozirgi zamon bozor sharoitlarida oilaning iktisodiy roli katta ahamiyatga egadir, chunki oila, bir tomondan iste’molchi bo`lsa, ikkinchi tomondan ishlab chikaruvchidir. Oila uy xo`jaligini, oila biznesini yuritish, ish kuchini takror ishlab chiqarish, iste’mol talabi, darajasini qondirish bilan bog`liq masalalarni hal etadi. Iktisodiyotchilarning fikricha, oilaning ijtimoiy-iqtisodiy maqomi bu oilaviy munosabatlarda davlatning ijtimoiy-siyosiy qurilishini, uning huquqiy asoslarini, iqtisodiyotning rivojlanishi, madaniyat va oilaning iktisodiy funktsiyasi oila budjetini shakllantirish va undan foydalanishni taqozo etadi. Oila budjeti ikki qismdan - daromadlar va harajatlardan iborat.
Oila daromadlari quyidagi manbalarni o`z ichiga olishi mumkin: ish haqi, tadbirkorlikdan olingan daromad, mol-mulkdan olingan daromad, davlat to`lovlari (nafaqalar, stipendiyalar, ta’lim, sog`likni saqlash, ijtimoiy himoya sohasidagi bepul xizmatlar), boshqa manbalar (masalan, meros).
Oila harajatlari, bir tomondan, uning a’zolari, mehnat faoliyatini boshlamagan bolalar soniga, oilaning boshqa xususiyatlariga (masalan, oila a’zolaridan birining og`ir kasalligi), ikkinchi tomondan, mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatga, xususan oilaning tadbirkorlik faolligiga boglik bo`lishi mumkin. Oila budjeti xarajatlari, odatda, soliklar to`lovini, ovqatlanish, kiyim-kechak va poyabzalga xarajatlarni, turar joy, kommunal xizmatlar to`lovlarini, mebel, maishiy asboblar, transport, ta’lim, davolanish, dam olish, ko`ngilocharlik sarflarini o`z ichiga oladi.
Oila daromadlari, odatda ish haki va tadbirkorlikdanshakllanadi hamda oilaning iqtisodiy maqomi aynan mana shu manbalarga bog`liq bo`ladi. Birok ko`pchilik iqtisodchilar oilaning moliyaviy barqarorligi ko`p
jihatdan harajatlar moddalarini samarali rejalashtirishga bog`liq deb bilishadi. Masalan, oila budjeti bo`yicha mutaxassislar tashlab yuboriladigan oziq-ovqatlarning asossiz ravishda xarid kilinishi oila budjetiga katta zarar etkazadi deb hisoblaydi.
Erkaklar va ayollar, shahar va qishloq aholisi, turli yoshdagi odamlar tomonidan o`z oilasining moddiy ahvoliga baho berish umuman respublika bo`yicha baho berishdan deyarli farq qilmaydi. Biroq muayyan ijtimoiy guruhga mansublik, ma’lumoti darajasi, oilaviy ahvoli va har xil ijtimoiy guruhlardan olingan natijalarni qiyosiy tahlil qilish quyidagilarni ta’kidlash imkonini beradi. Jumladan, fermerlar va tadbirkorlar o`z oilalarining iqtisodiy ahvolini boshqa ijtimoiy guruhlar vakillariga qaraganda juda yaxshi deb baholaydilar.
O`z oilasining iqtisodiy ahvolini yaxshi deb ko`rsatgan ta’lim va davlat organlari xodimlari soni (48,3 va 52,5 foiz) respublika bo`yicha o`rtacha foizdan (37,5 foiz) farq qiladi. Bu budjet sohasi xizmatchilarining moddiy qiyinchiliklari to`g`risidagi mavjud tasavvur hamma vaqt ham aniq emasligidan dalolat berishi mumkin, biroq oila budjetida daromad manbalari to`g`risidagi qo`shimcha ma’lumotlar mavjud bo`lgandagina ishonchli xulosalarga kelish mumkin.
Bundan tashkari, dehkonlarning 58,4 foizi, pensionerlarning 56,0 foizi va imkoniyati cheklangan odamlarning 54,8 foizi o`z oilasining iktisodiy axvolini qoniqarli deb hisoblashini (boshka ijtimoiy qatlamlar vakillaridan ko`proq) kayd etish lozim. Bir tomondan, bu aholining ijtimoiy nochor qatlamlariga nisbatan olib borilayotgan siyosat ularning hayot darajasini zarur darajada saqlashga ko`maklashishi haqidagi xulosaga kelish imkonini beradi. Birok ikkinchi tomondan, boshqa ijtimoiy guruhlar bilan taqqoslash ularning farovonligini oshirish maqsadida hayotning turli sohalarida axolining ushbu qatlamlarini qo`llab-quvvatlashni kengaytirish zarurligini ko`rsatadi.
Ta’lim darajasi ko`pincha insonga o`zining va o`z oilasining farovonligini oshirish uchun katta imkoniyatlar beradi. Jumladan, o`z oilasining iqtisodiy axvoliga baho berishning umumiy manzarasida agar qonuniyatli bo`lmasa ham, hech bo`lmaganda tendentsiya hisoblangan - kishining ma’lumoti darajasi qancha yuqori bo`lsa, u oilasining moddiy ahvolini juda yaxshi va yaxshi qonuniyatli bo`lmasa ham, hech bo`lmaganda tendentsiya
hisoblangan - kishining ma’lumoti darajasi qancha yuqori
bo`lsa, u oilasining moddiy ahvolini juda yaxshi va yaxshi
deb baholashga moyilligi kuzatiladi. Va aksincha,
ma’lumoti darajasi qancha past bo`lsa, o`z oilasining
iktisodiy ahvoliga shuncha yomon baho beriladi. Masalan,
to`liq bo`lmagan o`rta ma’lumotli odamlarning 29,5 foizi, o`rta ma’lumotlilarning 33,9 foizi, o`rta maxsus ma’lumotli odamlarning 38,8 foizi, oliy ma’lumotln odamlarning 44,8 foizi o`z oilasining iqtisodiy ahvolini yaxshi deb baholadi. Aksincha, to`liq bo`lmagan o`rta
ma’lumotli odamlarning 15,8 foizi, o`rta ma’lumotlilarning 13,7 foizi, o`rta maxsus ma’lumotlilarning 7,1 foizi va oliy ma’lumotlilarning 7,9 foizi o`z oilasining iqtisodiy ahvolini yomon deb hisoblaydi.
O`z oilasining iqtisodiy ahvoliga baho berishni yanada tahlil qilish, uning o`zbekistonliklarning oilaviy ahvoliga bog`liqligini ko`rsatdi. Jumladan, ajralgan va bevalarning 23,4 foizi, uylanganlarG’turmushga chikqanlarning 36,9 foizi va bo`ydoqlar-turmushga chiqmaganlarning 45,9 foizi o`z oilasining iqtisodiy ahvolini yaxshi deb baholaydi. Birinchidan, uylangan erkaklar va turmushga chikqan ayollarning oila budjeti daromadlarning bir necha manbalaridan shakllanishi mumkin. Bu moddiy farovonlikka hamda ajralganlar va bevalarga taqqoslaganda oilaviy ahvolga baho berishga muayyan ta’sir ko`rsatadi. Ikkinchidan, o`z oilasiga ega bo`lmagan erkaklar va ayollarning sarf-xarajatlari cheklovlarga, masalan, oila budjetida harajatlarning muhim moddalarini tashkil etadigan o`kish, davolanish, bolalarning dam olishi bilan bog`liq bo`lmaydi.
SHunday qilib, o`zbekistonliklar o`zlarining moddiy ahvolini koniqarli deb baholaydilar. Biroq, oilaning ijtimoiy-iqtisodiy maqomi ko`rsatkichlari insonning ma’lumoti darajasiga va oilaviy ahvoliga, uning muayyan ijtimoiy guruhga mansubligiga bog`lik bo`ladi.
Hozirgi zamon O`zbekiston jamiyatida islom dini va oila o`rtasida uzviy aloqa mavjud. Oilada real shakllangan vaziyatni tahlil qilish umumiy tavsiflar bilan bir qatorda oilaviy hayotda er-xotin va farzandlarning ijtimoiy roli, ayollarning o`rni va rolini ko`rib chiqishni talab etayotganligini ko`rsatmoqda. Buning tasdig`i sifatida shuni aytish mumkinki, islom dini erkaklar va ayollarning bir qolipga solingan rolini taklif etadi, ular uni o`zlashtirishi va so`zsiz bajarishi kerak.
Din musulmonlarni chin yo`lga yo`naltirib, uning hayotini ikir-chikirlargacha boshqaradi. Musulmonlarning asosiy rasm-rusumlari va an’analari ko`proq oila bilan bog`langanligini ta’kidlash lozim. Musulmon kishining hayot tarzi va xulq-atvori, uning diniy dunyoqarashi Alloh kalomlarida mustahkamlangan hayotiy kadriyatlar va yo`nalishlarning yaxlit, tartibga solingan tizimini o`zida ifoda etadi.
Nikoh qurish, farzand ko`rish, o`lim va hokazolar bilan bog`liq turli rasm-rusumlar alohida ahamiyatga ega. 2006 yilda «Ijtimoiy fikr» jamoatchilik fikrini o`rganish markazi tomonidan «O`zbekiston: o`ziga xoslikni va jahon hamjamiyatidagi o`rnini izlash» deb nomlangan so`rovning natijalari umuman olganda O`zbekiston aholisining etnik-diniy an’analar, rasm-rusumlar va urf-odatlarga amal qilishga nisbatan ijobiy munosabatini ko`rsatdi. Respondentlarning mutloq ko`pchiligi (85,3 foiz) diniy urf-odatlarni bajaradi, so`rab chiqilganlarning qolgan qismi (14,7 foiz) esa bajarmasligini ko`rsatgan.
Ma’lumki, oilaviy munosabatlarda oila u yoki bu a’zosining o`rni va roli turlichadir. Ayon ko`rinib turgan diniy belgi bo`yicha oilani tadqiq qilish natijasida ega bo`lingan miqdoriy ma’lumotlar asosida buni ayniqsa yaxshi kuzatish mumkin.
So`rab chiqilgan 50 yosh va undan katta yoshdagilar (31,8 foiz), ayniqsa, qarilik nafaqasidagilar orasida (35,5 foiz) diniy urf-odatlarni bajaruvchilar (dindor kishilar) nisbatan ko`proqni tashkil etadi.
O`tgan yuz yillik so`ngida Turkistonda chop etilgan «Musulmonchilik bo`yicha materiallar» ma’lumotlariga muvofiq shariat kitobi umumiy ko`rinishda quyidagilardan iboratdir:

1. 
   Diniy aqidalar huquqi, tahorat, duo o`qish, zakot berish, ro`za tutish va Makka shahriga hajga borishi o`z ichigaoladi.
   
2. 
   Umumiy koidalar, majburiyatlar, turli garov qonunlari, ishonchnoma va kafolatnoma, er va mulk, erga egalik qilish va er haydash hukuqi, vakf erlar va meros huqukidan kelib chikuvchi yuridik xatti-harakatlar.
   
3. 
   Nikoh, ajralish, ona suti tomonidan qarindosh bo`lish, vasiylik, qullik va boshka masalalarni qamrab oluvchi shaxsiy va oilaviy huquq.
   
4. 
   Jinoyat xuquqi umumiy qoidalardan tashqari erga xiyonat qilish, qasos olish, ichkilikbozlik, o`g`rilik, e’tiqod va isyonni ko`rib chiqadi.
   
5. 
   Davlat huquqi oliy hukumat muammolarini, odil sudlovni, harbiy harakatlar va davlatni boshqarish muammolarini o`z ichiga oladi.
   

SHariatda hamma narsa nazarda tutilgan va reglamentga solingan. Umuminsoniy qadriyatlardan kelib chikuvchi shariatning asosiy talablari va yo`l-yo`riqlari Quron va Hadislarda aks etgan.