3 – Mavzu: Bilish nazariyasi. Reja

Biz yuqorida aytganimizdek, fan hodisalarni izohlaydi, ularning mohiyatini ochib beradi va demak, ularni tushunarli qiladi. Izohlash - hodisalar mohiyatini tushuntirish, ya’ni nima uchun hodisa shundayku, boshqacha emas, degan savolga javob berishdir. Fanda izohlashning turli xillari: sababli, oqibatli (funksional), tuzilmaviy va boshqa xil izohlar ma’lum, bular mohiyatni ochish yo‘lidagi bosqichlardir, uning ayrim tomonlarini ochib beradi. Obyektning muhim xossalarini ochish - bu uning tuzilishi va funksiyasi muayyan qonunlarga bo'ysunishini ko'rsatishdir.
Nazariyaning boshqa bir muhim funksiyasi - oldindan aytish bashorat qilish - uning izohlovchi funksiyasi bilan uzviy bog‘liqdir. U yoki bu qonunni aniqlash ko‘pincha cheklangan ham empirik, ham nazariy - bazisga asoslanadi. Uzuq-yuluq, chala-chulpa ma’lumotlarga tayanib narsalarning mohiyatiga kira olishda ham ilmiy faraz kuchi namaoyon bo'ladi. Shunga muvofiq ayrim o‘zaro aloqalarni aniqlash bu qonunni kashf etish uchun imkoniyat ochib beradi. Yangi kimyoviy elementlarni, Neptun planetasini, ko‘pdan ko‘p elementar zarralar va ularning xossalarini oldindan aytish va fanning boshqa ko‘pgina kashfiyotlari nazariyaning oldindan aytuvchilik funksiyasining ulkan ahamiyatini xarakterlab beradi.
Qurshab turgan dunyo empirik bilishda ayrim faktlarning, fragmentlarning majmui sifatida ko‘rina boshlaydi. Ayni bir jarayon ko‘pincha o‘z rivojining turli bosqichlarida turli empirik qonunlar bilan tasvirlanadi. Ayni bir jarayonni izohlovchi tarqoq empirik qonunlarni unifikatsiya qilish uchun ularni avvaliga faraz va gipoteza shaklida ko'ringan abstrakt nazariy qoidalar bilan bog‘lamoq zarur. Fanning keyingi rivoji aniqlangan empirik qonuniyatlarni izohlashga, fundamental prinsiplar tizimini aniqlashga ehtiyojni tug'diradi, bular voqelikning tekshirilayotgan sohasidagi hodisalarning barcha kuzatilayotgan turli-tumanligini yagona nuqtayi nazardan izohlashga va mavjud bilimni ham, yangidan egallanadigan bilimni ham yagona tizilmaga birlashtirishga imkon beradi. Bu maxsus tushunchalar, nazariy konstruktlar, ideallashtirilgan obyektlarni ishlab chiqishni talab qiladi.