27 мавзу. Уй хужаликлари молияси


Уй хужаликлари молиясининг рагбатлантирувчи функцияси



Download 1,28 Mb.
bet3/10
Sana26.03.2022
Hajmi1,28 Mb.
#511817
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Уй хужаликлари молиясининг рагбатлантирувчи функцияси турли шакл ва мазмунда узини ифода этади. Бир томондан, у уз усиб борувчи эхтиёжларини (эхтиёжларнинг усиб бориши объектив иктисодий конунининг харакатига мувофик равишда) кондириш учун зарур булган даромадларни уй хужаликлари томонидан оширишга интилиш туфайли намоён булади. Бошка бир томондан эса, уй хужаликлари даромадларининг усиши мехнат фаолиятининг сифати ва натижаларига асосланган булмоги лозим.
Уй хужаликлари молиясининг рагбатлантирувчи функцияси ахоли реал даромадларининг усишига йуналтирилган ишлаб чикариш жараёнининг ривожланишига ва самарали бюджет сиёсатига асосланган рагбатлантирувчи молия механизмини (молиявий механизмни) яратиш оркали амалга оширилади.
Уй хужаликлари молияси амал килишининг социал аспектлари (йуналишлари, жихатлари) унга тегишли булган юкоридаги барча функцияларнинг тахлилида кузатилади. Шундай булишига карамасдан, социал функциянинг уй хужаликлари молиясига тегишли булган алохида функция сифатида каралишини, маълум маънода, етарли даражада асосланган деб хисоблаш мумкин. Чунки уй хужаликларининг даромадлари, харажатлари ва жамгармалари ахоли ва унинг алохида гурухлари социал- иктисодий холатини бевосита акс эттиради, шахснинг шаклланиши ва демографик жараёнларга уз таъсирини курсатади. Ана шу маънода, уй хужаликлари молияси жамият барча аъзоларининг хаётий таъминланиш даражасини шакллантириш ва истеъмол талаби таркибий тузилишининг хусусиятларини аниклайди, ахоли даромадларини таксимлашдаги богликликларни ифодалайди, жамият социал-иктисодий стратификациясига таъсир курсатувчи асосий омил булиб хисобланади. Молиявий индикаторлар (масалан, уртача жон бошига тугри келувчи пул даромадлари, ахоли даромадларининг дифференциа-цияланиш (табакаланиш) коэффициенти, хаёт куриш (яшаш) минимуми, минимал иш хаки ва бошкалар) тараккиёт (ривожланиш) социал-иктисодий дастурларининг мажбурий элементи хисобланади, давлат социал сиёсатининг ишлаб чикилиши учун асос булиб хизмат килади, жамиятнинг фаровонлик даражасини бахолашга имкон беради.
Уй хужаликлари молиясининг самарали фаолият курсатиши уй хужаликларидаги молиявий муносабатларнинг масштаби, бу муносабатлар намоён булиши хилма-хиллигининг туликлиги ва уларнинг ривожланишини таъминловчи механизмларга богликдир.
27.2. Уй хужаликларида молиявий карорлар кабул килишнинг узига хос хусусиятлари
Уй хужалиги иктисодий ва молиявий карорларни мустакил равишда кабул килувчи хужалик юритувчи субъектдир. Бир вактнинг узида, у фаолияти бутун уй хужалигининг жами ва унинг хар бир иштирокчисининг социал намоён булиши ва ривожланишига хизмат килувчи микросоциум хам хисобланади. Социал-иктисодий тизимдаги уй хужалигининг бундай урни (позициялари) унинг максадга йуналтирилганлиги фаолияти ва у томонидан кабул килиниши лозим булган карорларнинг узига хослигини белгилаб беради.
Болалар тарбияси, билимлилик даражасининг усиши, согликни саклаш масалалари, дам олишни ташкил этиш, уй хужалиги кекса аъзолари тугрисида гамхурлик килиш ва бошка социал максадлар уй хужалигида биринчи даражали ахамият касб этади. Айнан ана шулар уй хужалиги ичида маълум бир узаро хамкорликнинг (таъсирнинг) нормалари (меъёрлари) ва карорлар кабул килишнинг кузга куринмайдиган механизмларини (хаётий тажриба, анъаналар, субъектив равишда устуворлик бериш, жамоатчилик фикри ва шунга ухшашларни) шакллантиради. Амалга оширилиши унинг иштирокчилари хаётий фаолиятини таъминлаб (ушлаб) туриш учун зарур булган туланмаган ишлар салмогининг анча катталиги уй хужалигининг узига хос булган хусусиятларидан биридир. Туланган ва туланмаган ишлар куринишлари уртасидаги нисбат тарихий жихатдан узгариб боради ва у уй хужалигининг социал таркиби хамда бутун жамиятнинг социал тараккиёт (ривожланиш) даражасига боглик.
Уй хужалиги томонидан молиявий карорлар кабул килинадиган нормалар ва коидалар ташки омиллар таъсири натижасида шаклланади. Бундай ташки омилларга куйидагилар киради:
• ижтимоий муносабатларни меъёрий-хукукий тартибга солиш;

  • умумий иктисодий вазият;

  • таркибий узгаришлар;

  • инфляцион кутилишлар;

  • инвестицион мухит;

  • давлатнинг социал сиёсати;

  • ва бошкалар.

Ташки омиллар молиявий карор кабул килишда институционал чегараларни аниклаб (белгилаб) беради. Бир вактнинг узида, иктисодий фаолиятнинг субъекти сифатида уй хужаликлари максад ва унга эришиш воситаларини танлашда мустакил хисобланадилар ва кабул килинган иктисодий ва молиявий карорлар учун масъулдирлар (жавобгардирлар).
Уй хужалигининг молиявий хатти-харакати куриладиган (яратиладиган, вужудга келтириладиган) ички меъёрлар тизими куйидагиларга боглик:

  • социо-маданий мухит, хусусан, социал холати, билимлилик (саводхонлик) даражаси, уй хужалигидан ташкаридаги ва унинг ичидаги социал алокалар (контактлар), дам олиш шакллари ва бошкаларга;

  • уй хужалиги фаолиятининг иктисодий ва хукукий тавсифномаси, шу жумладан, иктисодий хатти-харакатнинг типига (уз-узини таъминлаш, хаёт учун кураш ёки ривожланиш режимига), тадбиркор макомининг юридик жихатдан мухрланганлигига ва бошкаларга;

  • ахлокий принципларга, шахсий салохиятига - бунга фикр юритишнинг узига хос хусусиятлари, риск томон кадам ташлашга кодирлиги ва х.к.лар киради.

Уй хужалигининг молиявий карорини ресурс жихатдан таъминлаш куйидаги манбалар хисобидан амалга оширилади:

  • дастлабки (бошлангич) манбалар;

  • жамгариладиган манбалар;

  • жорий манбалар.

Ресурслар дастлабки (бошлангич) манбаларининг таркиби мерос буйича ёки кучмас мулк, накд пуллар (накдиналар), молиявий активларнинг хадя этилиши натижасида берилган бойликларнинг турли моддий шаклларидан иборат. Уй хужаликларининг жамгармалари ва инвестицион куйилмалари ресурсларнинг жамгариладиган манбасини ташкил этади. Ресурларнинг жорий манбаларига доимий тушилмалар (мехнат хаки, тадбиркорлик фаолиятидан олинадиган даромадлар, социал трансфертлар) ва нодоимий пулли даромадлар (масалан, истеъмол кредити, лотереядаги ютуклар) киради.
Керакли фондларни шакллантириш учун уй хужалигининг ихтиёрига келиб тушувчи пул маблагларининг барча манбалари уй хужалигининг молиявий ресурсларини ташкил этади. Функциональ мулжалланганлигига кура уй хужаликларининг молиявий ресурслари куйидаги таркибий тузилмага эга булиши мумкин:

  • жорий харажатлар учун мулжалланган пул маблаглари - озик-овкат махсулотлари, ноозик-овкат махсулотларининг айрим турларини (пойафзал, уст-бош) сотиб олиш харажатлари, даврий равишда истеъмол килинадиган хизматларнинг хаки ва х.к.;

  • капитал харажатлар учун мулжалланган пул маблаглари - узок давр фойдаланишга мулжалланган товарлар (мебель, уй-жой, транспорт воситалари) учун харажатлар, уй хужалиги аъзолари томонидан истеъмол килинадиган хизматларнинг (маориф, тиббий хизмат курсатиш, сайёхлик йулланмалари) хакини тулаш;

  • пул жамгармалари.

Уй хужаликлари маълум даврдаги молиявий карорларининг мажмуи уларнинг молиявий хатти-харакатини белгилаб (аниклаб) беради. Молиявий карорларни кабул килишда субъектив мотивлар, устуворликлар ва чекланмалар ролининг катта булганлиги учун бундай хатти-харакат жуда хилма-хилдир. Бунинг устига, уй хужаликларининг молиявий хатти-харакати динамикали, тез узгарувчан жараён хисобланади. Шу муносабат билан уй хужаликларининг молиявий карорлари микдорий ва сифат позицияларидан (шу жумладан, маркетингли), иктисодиёт, социология ва социал психология нуктаи-назарларидан тадкик этилади. Бу нарса уй хужалигининг жамгарма ва инвестицион салохиятини урганиш, унинг истеъмол, карз ва кредитга оид хатти-харакатини тахлил килиш учун зарур. Жахон амалиётида бундай тадкикотлар ижтимоий устуворлик, фикр ва кутилмаларда содир булаётган трансформацияланишни аниклаш максадида доимий равишда олиб борилади.
Уй хужалигидаги молиявий карорлар, кандай булишидан катъий-назар, барибир уларнинг пул фондларини шакллантириш ва улардан фойдаланиш билан боглик. Шу нуктаи-назардан, уй хужаликларининг молиявий карорлари бир-бири билан узвий равишда богланган куйидаги блокларни камраб олади:

  • уй хужалигининг даромадларини шакллантириш;

  • истеъмол харажатларининг хажми ва таркибий тузилмаси (уй хужалигининг истеъмол фонди);

  • жамгариладиган фондларни яратиш имконияти ва зарурлиги.

Юкорида келтирилган иккинчи ва учинчи йуналишлар, куриниб
турибдики, пул фондларидан фойдаланишга доир молиявий карорларни камраб олади. Энди хар бир блокка (йуналишга) тегишли булган уй хужаликларида молиявий карорлар кабул килишнинг хусусиятлари тугрисида тухталиб утамиз.
Якуний истеъмолнинг манбаи ва харажатларда бюджет чекланмаларини аниклаб берганлиги учун уй хужаликларида даромадларни шакллантириш жараёни7 принципиал жихатдан мухим ахамиятга эга. Даромадлар канча катта (юкори, куп) булса, уй хужаликларининг молиявий имкониятлари шунча юкори ва молиявий карорлар диапазони шунча кенг булади. Молиявий карорлар уй хужаликларининг активларини хисобга олган холда келгуси давр даромадларининг таркибий тузилмасини шакллантиришга хам тегишли булиши мумкин.
Бозор иктисодиёти шароитида уй хужаликларининг даромадларини шакллантириш буйича молиявий карорлар кабул килиш асосида (негизида) мулкчилик муносабатлари ётади. Ишлаб чикариш омилларига нисбатан булган мулкчилик даромадларни функциональ (бирламчи) таксимланишини аниклаб беради ва уй хужаликлари молиявий салохиятининг усиши учун иктисодий асос булиб хизмат килади. Бир вактнинг узида даромаднинг функциональ таксимланиши ёлланиб мехнат килувчи шахс ва капитал эгасининг социал макоми бир тарзда (бир хилда) идентификация килинган шароитдагина уни фукаролар уртасида реал таксимланишини ифодалайди. Чунки замонавий иктисодий тизимларнинг узига хос хусусияти социал макомнинг аралашиб (коришиб) кетганлиги билан характерланади. Унга кура, ёлланма ишчилар кимматли когозларнинг турли куринишларини эгаллаб, капиталнинг эгасига айланиши, кучмас мулкка эга булиб, узининг бизнесини ташкил килиши мумкин. Бошкача сузлар билан айтганда, уй хужаликлари даражасида даромадларни шакллантириш буйича молиявий карорлар куйидагиларга боглик булади:

  • мол-мулк ва ундан фойдаланиш (буюмлашган ёки пул шаклида) имкониятининг мавжудлигига;

  • уй хужалиги иштирокчилари иш вакти фондининг таксимланишига - уй хужалиги аъзолари ишловчиларининг сони, уларнинг иш жойлари, иш вакти режими ва х.к.;

  • уй хужалиги аъзоларининг ташаббускорлигига, фаоллигига ва инсон капиталидан фойдаланишга;

  • уй хужалиги фаолият курсатадиган ташки мухитга.

Даромадларни шакллантириш омиллари ва бахоларнинг даражаси бу
ерда чекланмалар (чекланишлар) сифатида амал килади, яъни истеъмол танланмасининг йул куйилиши мумкин булган вариантлари мажмуини белгилаб (аниклаб) беради. Ана шу нуктаи-назардан уй хужаликларининг истеъмол фонди минимал ва рационал истеъмол бюджетлари ёки янада деталлаштирилган тарзда куйидагича классификация килиниши мумкин:

  • хаётий минимум бюджети;

  • минимал истеъмол бюджети;

  • оптимал истеъмол бюджети.


Download 1,28 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish