27- мавзу. Замонавий иқтисодий таълимотларининг асосий йўналишлари

8. 
Ж.Робинсоннинг иқтисодий таълимоти 
Жоан Ваёлет Робинсон (1903-1983) Кембриж университетини 
битирган 
ва 
А.Маршалл 
мактабининг 
таниқли 
вакили 
ва 
давомчисидир. 1965-1971 йиллар шу университетда профессор 
ловозимида дарс берган. Унинг дастлабки асари «Номукаммал 
рақобатнинг иқтисодий назарияси» 1933 йили, яъни муаллиф 30 
ёшлигида ёзилган ва унга машҳурлик келтирди. Асардаги бош ғоя 
монополиялар фаолиятида бозорлар жиҳатини аниқлашдир. Бу 
шароитдаги рақобат иқтисодиётдаги мувозанатни бузади ва 
номукаммалдир (Чемберлинда-монополистик). Дастлабки вазифа: ўз 
маҳсулотига эга бўлган ишлаб чиқарувчи-монополистик баҳолар 
белгиланишининг механизмини аниқлаш. Баҳонинг миқдори, сотувчи 
ўрнатган шу баҳода харидорнинг маҳсулотни сотиб олиш ва монопол 
фойда табиати ўрнатилади. Аммо Робинсон хонимнинг мантиқий 
фикрлаши Чемберлинникидан фарқ қилади. Робинсон фикрича 
номукаммал рақобат туфайли, аввало рақобатли хўжалик тизими 
нормал мувозанат ҳолатининг бутунлай бузулиши ва йўналиши, хатто 
ёлланма меҳнатнинг «эксплуатация» сидир. Чемберлин эса бу 
масалани бозорнинг табиий мувозанати билан чамбарчас боғлиқдир 
деб қараган. Ж.Робинсон монополияга салбий муносабат билдириб, 
уни бозор шароитдаги ижтимоий-иқтисодий муносабатларни издан 
чиқарувчи омил сифатида қарайди.
Асардаги асосий ғоялар қуйидагилардан иборат.
Тадбиркорлар номукаммал рақобат шароитига нисбатан 
мукаммал 
(
соф) 
рақобат 
шароитда 
ишлаб 
чиқаришни 
монополлаштиришдан 
камроқ 
манфаатдор 
бўладилар. 
Чунки 
номукаммал 
рақобат 
шароитида 
айрим 
фирмалар 
оптимал 
кўрсатгичларга эриша олмайдилар, самарасиз (кам самара билан) 
фаолият кўрсатадилар, шу сабабли монополист маҳсулот чиқаришни 
чеклаш билан ўз маҳсулоти нархини ошириш имкониятигагина эга 
бўлмасдан, балки соҳадаги ишлаб чиқаришни ташкил этишни 
мукаммаллаштириш йўли билан ишлаб чиқариш харажатларини 
пасайтириши мумкин.
Монополия ишлаб чиқариш маҳсулотининг худди шунга ўхшаш 
бошқа махсулотдан сезиларли ажралиб туришини талаб этади ёки 
бошқача айтганда, дифференциация рўй беради; бошқа қўшимча 
шароит ҳам зарур унга кўра фирма - монополист оптимал ҳажмдан 

---

ортиқроқ бўлган кўрсатгичлар билан характерланиши керак.
Номукаммал рақобатли монополистик бозорда аниқлашни талаб 
этувчи бир қанча шароитлар юзага келади. Агар бозор бир-бири билан 
рақобат қилувчи чексиз кўп харидолардан эмас, балки айрим яккаю-
ягона харидорлар бирлашмасидан иборат бўлган ҳолатда сотиб 
олинадиган маҳсулот қанча бўлиши мумкиндир. Бу шароит талаб 
концентрацияси бўлиб бозорда кўп сонли майда сотувчилар ва яккаю-
ягона харидор фаолият кўрсатади. Бу ҳолатни монопсония, яъни 
харидор монополияси дейилади.
Юқорида барча ғоялар жамланиб, реал ҳаётда номукаммал 
рақобат шароитида ишлаб чиқариш омиллари эксплуатацияси 
тенденцияси пайдо бўлишига ёрдам беради. Бу холат аввал ўзаро 
рақобатлашган 
кўпгина 
фирмаларни 
ютиб 
юборувчи 
йирик 
бирлашманинг пайдо бўлиши билан янада кучаяди. Бошқарув бирлиги 
ҳажми (кўрсаткичи) нинг йириклашуви (якка бошқарув) бойликни 
тақсимлашдаги адолатсизликни янада кучайишини зарурий равишда 
келтириб чиқаради. Бу анча инқилобий ғоя бўлиб, Чемберлиннинг 
монополия истиқболи тўғрисидаги оптимистик фикрича қаршидир.
Ишлаб 
чиқаришнинг 
монополизацияси 
муаммоси 
билан 
«самарадорлик ёки адолат» деган дилеммани (яъни униси ёки буниси) 
ечиш зарурати илгари сурилади.
Монополизацияга у ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга 
ёрдам беради, деб устунворлик бериш етарли эмас, яъни адолат 
масаласи ҳам қўйилиши керак.
Иқтисодиёт тарихида «самарадорлик» ва «адолат» ни қандайдир 
йўл билан ажратишга интилиш катта хомхаёлликдир.
Робинсон ўзининг тадқиқотлари натижасида ҳаётий чора-
тадбирларни ҳам ишлаб чиқса бўлар эди масалан, номукаммал 
рақобат туфайли аниқланган қарама-қаршиликларни бартараф этиш 
учун давлатнинг иқтисодиётга аралашуви нималардан иборат бўлмоғи 
керак эди.
Бундай саволга жавобни уч йил ўтгач бошқа Кембриж мактаби 
вакили Ж.М.Кейнс берди.