27- мавзу. Замонавий иқтисодий таълимотларининг асосий йўналишлари

5. 
Ижтимоий-институционал йўналиш эволюцияси 
Юқорида институционал йўналишнинг асосий ғоялари ва дастури 
кўриб чиқилган эди. Ҳозирги даврда ҳам бу йўналиш ғоялари 
долзарблигича қолмоқда. Таниқли иқтисодчининг ибораси билан 
айтганда, «Веблен костюми яхши хизмат қилмоқда ва у деярли 
эскирмаган». Бу йўналишнинг отаси Веблен томонидан илгари 
сурилган таълимотда ҳозирги замон жамиятини қайта қуриш, 
трансформация масалалари ниҳоятда муҳим ўринни эгаллайди. 
Уларнинг фикрича, илмий-техника тараққиёти туфайли жамиятдаги 
социал 
қарама-қаршиликлар 
йўқолиб 
боради. 
Жамиятнинг 
конфликтларсиз 
эволюцияси, 
унинг 
индустриал 
жамиятдан 
постиндустриал, 
супериндустриал 
ёки 
«неоиндустриал», 
информацион жамият сари ривожи рўй беради.
Техник-иқтисодий омилларни мутлақлаштириш туфайли янги 
конвергенция 
назариясини 
илгари 
суриш 
имкони 
яратилди 
(
Ж.К.Гелбрейт, Питирим Сорокин - АҚШ, Раймонд Арон - Франция, Ян 
Тинберген - Нидерландия). «Индустриал», «постиндустриал» жамият 
назарияси икки социалистик ва капиталистик тизимни ягона тизимга 
келтирувчи «конвергенция» назариялари янгилик эмас. Масалан, ХIХ 
аср охирида немис иқтисодчиси (юқорида берилган) В.Зомбарт 
«Ҳозирги замон капитализми» асарида плюрализм, яъни турли социал 
тизимларни 
- 
капиталистик, 
социалистик, 
майда 
ишлаб 
чиқарувчиларни ягона плюралистик жамиятга бирлаштириш ғоясини 
айтган эди.
Ж.К.Гелбрейт асарларида бу фикрлар тўлароқ ифодасини 
топган. Унда иккала тизимда рўй бераётган умумий ўзгаришлар қайд 
этилади (режалаштиришдан фойдаланиш, давлат ва корпорация 
ўртасидаги фарқларнинг йўқолиб бориши, ташқи муҳитни ўрганиш, 
фан ва таълимнинг меҳнат тақсимоти ўсишида асосий омил эканлиги 
ва бошқалар). Аста-секин капитализмнинг «ёмон» томонлари 
социализмнинг «яхши» хусусиятлари билан чирмашиб кетиши 
кераклиги айтилади, «капитализм трансформацияси» рўй бериши 
башорат қилинади.

---

Ж.К.Гелбрейтнинг асосий асарлари қуйидагилардир: «Мўл-
кўлчилик жамияти» (1958), «Янги индустриал жамият» (1967), 
«Иқтисодий назариялар ва жамият мақсадлари» (1973), «Пуллар» 
(1975), «Ишончсизлик асри» (1977). Бундан ташқари олимнинг кўпгина 
мақола ва интервьюлари ҳам бор. 
Супериндустриал жамият тўғрисидаги ғоялар америкалик 
футуролог Тоффлернинг «Учинчи тўлқин» китобида баён этилади. 
Унда «янги цивилизация» даври вужудга келади, дейилган. Кейинги 
пайтларда неоинституционализм назариялари ҳам пайдо бўлмоқда. 
Бу назарияларда техник омилларни мутлақлаштиришдан чекинилади 
ва асосий эътибор инсонга, социал муаммоларга қаратилади. Шундай 
йўл билан мулк ҳуқуқи (Роналд Клуз - АҚШ), жамоат танлови (Жеймс 
Бюкенен - АҚШ) ва бошқа назариялар вужудга келди. Бу қарашлар 
натижасида ривожланган мамлакатларнинг иқтисодий сиёсати ҳам 
ўзгармоқда, бу сиёсат тобора капитализмни ижтимоий томонга буриш 
сари бормоқда. 
Ҳозирги давр институционализмининг асосий ғояси шуки, инсон 
постиндустриал жамиятнинг асосий иқтисодий омили, асосий ресурси 
сифатида қаралади ва янги жамият шахсни ҳар томонлама 
ривожлантириш учун ўз сиёсатини қайта кўриб чиқиши керак бўлади, 
ХХI аср эса «инсон асри» деб эълон қилинади. 
Иқтисодий эволюция жараёнини тадқиқ қилувчи иқтисодий-
глобалистлар шу қоидага амал қиладиларки, эволюция турли 
иқтисодларнинг ўзаро ягона иқтисодга айланиши эмас, балки турли 
тизимларга айланишидир. Бу оқибатда янги индустриализацияни 
таъминлайди, бунда инсон бош, ҳал қилувчи ўз ўрнини эгаллайди.