27- мавзу. Замонавий иқтисодий таълимотларининг асосий йўналишлари

 
3. 
Жон Р.Коммонс қарашлари 
Ж.Коммонс ижтимоий-ҳуқуқий институционализм йўналишининг 
асосий вакили ҳисобланади. Унинг асосий ғоялари америка тред-
юнионизм мафкурасини ифодалайди. Унинг таълимоти жамоат 
институтлари фаолиятини (оила, ишлаб чиқариш корпорацияси, савдо 
бирлашмалари, 
тред-юнионлар, 
давлат 
ва 
юридик 
ҳуқуқий 
муносабатлар) тадқиқ этиш билан боғлиқ. 
У мавжуд тузумни ислоҳ ва модернизация қилишга интилади, 
бизнес тизимини шунчалик самарали қилиш керакки, у ўзини ўзи 
сақлашга қодир бўлсин, дейди у. Коммонснинг асосий ғоялари 
«Капитализмнинг 
ҳуқуқий 
асослари» 
(1924), 
«Институционал 
иқтисодиёт. Унинг сиёсий иқтисоддаги ўрни» (1934), «Жамоа 
фаолиятининг иқтисодий назарияси» (1950) асарларида ўз аксини 
топган.
Олимнинг иқтисодий қарашлари иқтисодиётда юқори наф 
назарияси ва юридик концепциялар тўғрисидаги қоидаларнинг ўзаро 

---

қоришмасидан иборат. Ишлаб чиқаришни бир чеккага суриб, 
капитализмнинг моҳияти бозор муносабатлари билан алмаштирилади, 
ҳозирги шароитда бу муносабатлар «одил бўлмаган рақобат»га олиб 
келмоқда. Капитализмнинг бу иллатини тўғрилаш, алмашув 
муносабатлари одил бўлишини таъминлаш, рақобат хавфини йўқотиш 
учун давлат юридик-қонуний органлари воситасида ҳал этиш мумкин, 
деган ғоя илгари сурилади.
Коммонс капитализмда синфлар мавжудлигини инкор этади. 
марксизмнинг синфий кураш назариясига «социал низо» (конфликт) 
таълимотини қарши қўяди, бу низолар антагонистик характерга эга 
эмас. Мутахассислар бир-бирлари билан курашиши эмас, ҳамкорлик 
қилишлари керак. Пайдо бўладиган низолар эса жамият эволюциясини 
ҳаракатга келтирувчи омилдир. Низоларни эчиш жараёни социал 
тараққиётга ёрдам бериши зарур.
Коммонс назарияси капитализмни баъзи ислоҳотлар йўли билан 
яхшилаш усулини таклиф этади. Бу эса ҳуқуқий, юридик меъёрларни 
такомиллаштириш орқали амалга оширилади. Ишчи ва капиталист 
ўртасидаги муносабат жамиятнинг тенг ҳуқуқли аъзолари орасидаги 
юридик битим - келишув ҳисобланади, чунки улар маълум қонун-
қоидалар асосида тузилади. Бу келишув иштирокчилари орасида 
жамиятнинг муҳим институтлари: оила, тадбиркорлар иттифоқи ва 
ҳатто давлатнинг ўзи ҳам бўлиши мумкин. «Келишув» уч моментни ўз 
ичига олади: низо, ўзаро таъсир, ечим. Юридик ва ҳуқуқий воситалар 
билан ҳар қандай ички қарама-қаршилик, барча конфликтлар ўз 
ечимини топиши мумкин. Жамиятда ижтимоий қарама-қаршиликлар 
кучайиши конфликтларни юридик ҳал қилиш механизмининг 
камчиликлари билан белгиланади. Иқтисодий категориялар шу 
категорияларга оид юридик муносабатлар шаклида намоён бўлади. 
Коммонс мулк шаклларини иқтисодий муносабатлар шаклида таҳлил 
этмайди, аммо «Мулк титули»ни юридик шакл сифатида кўради. У 
мулкни уч кўринишга ажратади: моддий, номоддий (қарзлар ва қарз 
мажбуриятлари) ва кўринмас (қимматбаҳо қоғозлар). Кўринмас мулк 
кўпинча «мулк титули билан келишув» мазмуни бўлиб амалга ошади. 
Шу сабабли, Коммонс тадқиқотларининг асосини қимматбаҳо қоғозлар 
- 
акция, облигация ва бошқаларни сотиш операциялари ташкил этади. 
Кўриниб турибдики, бу олимнинг ғояларида биринчи ўринда ишлаб 
чиқариш эмас, балки муомала соҳаси туради. Уч шаклдаги саноат 
капитали ўрнига фиктив (сохта) капитал олинади, бу соҳа 
капиталистик хўжаликнинг моҳияти сифатида қаралади.
У жамоат фикри билан ҳисоблашувчи ва иқтисодиётни 
монополиядан чиқаришни амалга оширадиган ҳукумат тузиш 
зарурлигига ишонган. Иқтисодий ислоҳотлар доирасида давлат 
қонуний қарорлари жамиятдаги қарама-қаршилик ва конфликтларни 
тугата олади, бунда маъмурий капитализм босқичига ўтилади.
Юқорида келтирилган Т.Веблен ва Ж.Коммонсларнинг ғоялари 

---

амалда, 1929-1933 йй.даги иқтисодий инқироз даврида АҚШ 
президентининг «янги курс» сиёсатида амалий тасдиғини топди.