24 Tema. Kalyli to’ginler. Reje

24 Tema.Kalyli to’ginler.
Reje:
1. Kaliydin’ o’simlikler o’mirindegi a’hmiyeti.
2. Topıraqtag’ı kaliy
3. Kaliyli to’ginler, olardın’ alınıwı ha’m qa’siyetleri
4. Kaliyli to’gin sıpatında isletilgen sanaat shıg’ındıları.
5. Kaliyli to’ginlerdin’ topıraq penen o’zara ta’siri
6.Kaliyli to’ginlerdi isletiw

O’simliklerdegi kaliydin’ tiykarg’ı bo’legi sitoplazma ha’m vakuolalarda bolg’anı halda, yadroda ushıramaydı. Jalpı kaliydin’ 20% ke jaqını o’simlik kletkalarının’ sitoplazma kolloidları ta’repinen almasıwshan’lıq ko’riniste, 1% mitoxondriyalar ta’repinen almaspaytug’ın ko’riniste jutıladı. 80% ke jaqın kaliy kletka shiresinde ion ko’rinisinde bolıp, organik birikpeler quramına kirmeydi.

Xloroplastlar ha’m mitoxondriyalarda toplanatug’ın kaliy olardın’ du’zilisin normasına keltiredi, fotosintetik ha’m qaytarılıwshı fosforlanıw protsessinde energiyag’a bay ATF lar payda bolıwına ja’rdem beredi.
Kaliy o’simlik denesinin’ barlıq bo’limlerinde bir tegis bo’listirilmeydi, ko’birek bo’limi zat almasıwı ha’m kletka bo’liniwi tez ketetug’ın meristema ha’mde nartlarda toplanadı. Gu’l shan’lanıwshılarında da kaliy mug’darı ko’p. kaliy birinshi na’wbette sitoplazma kolloidlarının’ disperslenıw da’rejesinin’ artıwı menen olardın’ gidratlanıwın ku’sheyttiredi. Bul o’z na’wbetinde o’simliklerdin’ suwdı tutıp turıw qa’biletin arttıradı.
Kaliy jetispewshiligi na’tiyjesinde a’piwayı uglevodlardın’ biraz qıyın uglevodlarg’a aylanıwı pa’seyedi. Ol qant zatların japıraqlardan o’simliktin’ basqa bo’limlerge ag’ıp o’tiwin ku’sheytedi. Kaliy jetispewshiliginde bir qatar fermentlerdin’ aktivligi pa’seyedi, o’simlikte uglevod ha’m belok almasıwı buzıladı, qant zatlarının’ tiykarg’ı bo’limi dem alıw protsessii ushın jumsaladı, push da’nler sha’killenedi ha’m da’nli eginler o’nimdarlıg’ı keskin kemeyedi.
Kaliy kletka shiresinin’ osmotikalıq basımın arttıradı, sol sebepli o’simliklerdin’ suwıqqa shıdamlılıg’ı artadı. Kaliy menen jeterli da’rejede azıqlandırılg’an o’simlikler tu’rli keselliklerge kem shalınadı. Kaliy – kaltsiy ha’m magniy elementleri uqsag’an o’simlikler ta’repinen ammiak ko’rinisindegi azottın’ o’zlestiriliwine ja’rdem beredi.
O’simliklerde kaliy jetispewshiliginin’ tiykarg’ı belgileri sıpatında to’mendegilerdi ko’rsetiw mu’mkin: qartayg’an (eski) japıraqlar shetinen baslap erte sarg’aya baslaydı, onnan keyin olardın’ shetleri qon’ır (ayrım waqıtları tat ko’rinisindegi tochkalı qızg’ılt) tu’s aladı ha’m belgili mu’ddetten keyin japıraqtın’ shetleri nabıt boladı ha’m jırtılg’ang’a uqsap qaladı.
Kletkadag’ı kaliy mug’darı ha’m o’siw protsessii jedelligi ortasında shen’bershes baylanıs bar. Sol sebepli kaliy jetispewshiliginde kletkalardın’ bo’liniwi, sozılıwı ha’m asıwı pa’seyedi. Kaliy jetispegende fotosintez o’nimlerdin’ japıraqlardan basqa organlarg’a ag’ıp o’tiwi sekinlesedi.
Kaliyge salıstırg’anda kritik jetispewshilik da’wir rawajlanıwdın’ baslang’ısh da’wirinde (tuqım o’nip shıqqannan keyingi 15 ku’n ishinde) baqlanadı. Kaliydin’ en’ ko’p mug’darı, a’dette, o’simliklerde biologiyalıq massa tez toplanatug’ın da’wirde o’zlestiriledi.
Biydayda o’zlestiriliwi mu’mkin bolg’an kaliydin’ 25,4% toplanıw da’wirine shekem, 42,1% nayshalaw ha’m 100% masaqlar da’wirine shekem o’zlestiriliwi anıqlang’an.
G’awasha shanalaw da’wirine shekem (o’nip shıqqannan 31 ku’nnen keyin) 2,8%, shanalawdan gu’llewge (58 ku’n) 17,8%, pisiw aldınan (145 ku’n) 100% kaliydi o’zlestiredi. Bunnan g’awashada kaliydin’ o’zlestiriliwi ju’da’ uzaq dawam etiwi ko’rinip tur.
Kaliy o’simliktegi mexanikalıq elementler, nay ko’rinisindegi tutamlar ha’m qabıq talshıqlarının’ rawajlanıwına, paqallardın’ juwanlasıwı ha’mde jatıp qalıwına shıdamlılıg’ının’ artıwına ja’rdem beredi, paxta zıg’ır ha’m kanop talshıqlarının’ o’nimi ha’mde sıpatına jaqsı ta’sir ko’rsetedi. Basqa elementlerde baqlang’anlıg’ı sıyaqlı kaliy de qartayg’an (eski) japıraqlardan jas japıraqlarg’a ag’ıp o’tedi (reutilizatsiya). Bul ha’diyse paqaldın’ to’mengi bo’limlerinen japıraqtın’ erte sarg’ayıwında payda boladı.
Eginleri o’z o’nimi quramınan kaliydin’ mug’darı menen bir-birinen keskin parıq qıladı. Ma’selen, da’nli eginlerge salıstırg’anda kapusta, kartoshka, la’blebi tiykarg’ı ha’m qosımsha o’nimleri quramında kaliydi ko’birek tutadı. Kaliyge a’sirese, baw-baqsha eginlerdin’ o’nimi bay (18-keste).


18-keste