22- mavzu. Klassik iqtisodiy maktabning to’liq shakllanishi. Adim Smit va David Rikardo iqtisodiy ta’limotlari. Tayanch tushuncha va iboralar

3. A. SMIT VA HOZIRG’I ZAMON
A.Smit erkin raqobat davridag’i Buyuk Britaniyadag’i iqtisodiy siyosatni asoslashg’a katta e’tibor berdi. U ishlab chiqaruvchilarg’a iqtisodiy erkinlik ta’minlashni, davlatning’ iqtisodiy hayotg’a aralashmaslig’ini talab qilardi. Ammo mamlakatning’ mudofaa manfaatlari iqtisodiyotdan ustun ham bo’lishi mumkin deg’an fikri ham bor, ya’ni bu ba’zi paytlarda davlatning’ iqtisodg’a aralashuvi zarur deg’anidir. Smit iqtisodiyotda davlat sektorining’ samarasizlig’ini ko’rsatib, «xukumat har doim va istiznosiz buyuk isrofg’archidir» deydi. Shu sababli davlatning’ faqat uch funkstiyasi tan olinadi: 1) huquq -tartibot; 2) mamlakat havfsizlig’ini ta’minlash; 3) jamiyatg’a zarur bo’lg’an (ammo xususiy sektor tomonidan to’zilmag’an) ijtimoiy korxona va muassasalarni ta’minlash.
Umuman to’G’’ri bo’lg’an bu fikrlar, ya’ni davlatning’ iqtisodiyotg’a aralishish cheg’aralari keying’i paytda qayta ko’rib chiqilmoqda.
U stex tartib-qoidalari, eskirg’an qonunlar, korporastiyalar va savdo monopoliyalari imtiyozlarig’a qarshi chiqdi, ya’ni hamma uchun bir xil imkoniyatni yokladi. Hodisalarning’ stixiyali borishini va raqobatni har qanday cheklash iqtisodiy rivojlanishni albatta sekinlashtiradi. Ammo Smit davlatning’ ayrim funkstiyalarini ijobiy baholadi, masalan, mamlakat ichki tartibini saqlash, tashqi harbiy xavf-xatardan asrashni xo’jalik rivojining’ zaruriy shartlari deb hisobladi.
Davlat moliyaviy faoliyatig’a alohida ahamiyat berilg’an. Smit o’z asarining’ beshinchi, oxirg’i kitobini davlat byudjeti va davlat qarzlarig’a baG’’ishlag’an. U faqat butun jamiyat manfaatlarig’a mos keladig’an davlat harajatlarinig’ina qo’llab-quvvatladi, «arzon davlat» tezisini ilg’ari surdi.
Smit zamonaviy davlatning’ soliq siyosatining’ nazariy asoslarini yaratdi. Soliqlar fuqarolarning’ kuchi va imkoniyatig’a mos kelishi, ishg’a yaroqli har bir kishig’a alohida belg’ilanishi kerak, soliq imkoni boricha arzon, uning’ shakli va olinish vaqti esa to’lovchi manfaatig’a mos kelishi zarur (shu G’’oyalarg’a to’la amal qilayotg’an davlatlar rivoj topayotir).