21-мавзу. Болқон яримороли мамлакатларида архив иши

Болгарияда давлат идоралари, тарихий манбаларни тўплаш, сақлаш ва манбаларни устида ишлаш бўйича вазифаларини бажаришдан ўзларини четга олишган, четланишган. Мазкур иш, асосан, мамлакатнинг илмий жамоатчилиги вакиллари томонидан олиб борилган. Илмий муассасалар, ҳужжатли материаллар тўпланиб-жамланадиган ва ўрганиладиган марказлар ҳисобланган. София шаҳридаги Миллий кутубхонанинг фаолияти алоҳида аҳамият касб этади. Ушбу маданият марказининг атрофида ватанпарварлик кайфиятидаги зиёлилар тўпланган, улар миллий тарих ва маданият ёдгорликларини сақлаб қолишдан жуда манфаатдор бўлишган. Кутубхонанинг қўлёзмалар бўлимида биринчи навбатда, адабий руҳдаги манбалар, ижтимоий тафаккур ва сиёсий кураш тарихи бўйича материаллар, тўпланган. Хусусан, бу жойга ёзувчилар ва бошқа маданият арбобларининг шахсий фондлари топширилган. Кутубхонанинг таркибида, шунингдек, Шарқий бўлим ҳам расман шаклланди, маориф вазирлиги томонидан 1900 йилда Шарқий бўлимга, айрим ташаббускор хаваскорларнинг куч-ғайратлари билан ташкил этилган, собиқ турк хукуматини ҳужжатларининг коллекциялари, топширилди.
1904 йилда «Уйғониш Архиви» ташкил қилинди, ушбу архивнинг материаллари дастлаб этнография музейининг таркибида сақланган. «Уйғониш Архиви», болгар халқининг миллий-озодлик кураши, Болгариянинг турклар зулмидан озод этилиши, янги Болгария давлатининг ташкил қилиниши масалаларини ўзида акс эттирган, жуда ҳам муҳим аҳамиятга эга ҳужжатларни тўпламларидан, иқтисодиёт ва маданият тарихи бўйича материаллардан иборат бўлган. Булар келиб чиқиши жиҳатдан, асосан шахсий фондлар ва жамоатчилик ташкилотларининг фаолияти баён этилган ҳужжатларни ташкил этган.
Болгария Фанлар Академияси, шунингдек, ҳужжатли материаллар тўпланиб-жамланадиган марказ ҳисобланган. Унинг архивида, олимларнинг ва Академиянинг “фахрий аъзоси” унвонига эга бўлган, ораларида давлат арбоблари, йирик коммерсантлар ҳам бўлган, бошқа шахсларнинг шахсий архивлари ҳам бор эди. Болгария черковининг Синоди ҳам қўлёзма ёдгорликларни тўплаш билан шуғулланган. (Синод-православ черковининг бош идораси; патриарх ҳузуридаги кенгаш.) Синод хузуридаги архивда асосан черков тарихига оид ҳужжатлар сақланган. Стамбулдан ташиб келтирилган Болгария экзархатининг фонди ҳам жуда қимматли ҳужжатли манба ҳисобланади. (Экзархат-турклар хукмронлиги даврида Болгариядаги православ черковининг диний бошқармасини юқори маҳкамаси).