204-guruh talabasi O’rozboyeva Kamolaning

Sut emizuvchilarning jinsiy sikli
Sutemizuvchilaming ko’payishi aniq belgilangan va urg’ochi organizmining 
ko’plab to’qimalarining koordinasiyalashgan holda tayyorgarligini talab etadi. 
Urg’ochi jinsiy yo’llari tuxum va spermatozoidni urug’lanadigan joyga olib borishga 
tayyor bo’lishi lozim. Agar urug’lanish sodir bo’lsa, zigotani bachadon qabul qilishi 
va oziqlantirishi lozim. Ko’payishga tayyorgarlik - siklik xarakterga ega bo’lib, 
burida gormonlar ishtiroki va funksiyasi kattadir. Shuningdek, muhit omillari va 
hayvonning ruhiy holati ham muhim ahamiyatga ega. Ko’payishga tayyorgarlikning 
siklik xarakterda bo’lishi erkak (sames)ga nisbatan urg’ochi (samka)da aniqroq 
ifodalanadi. Bug’ular yilning ma’lum, qisqa davrida jinsiy faol bo’ladi va keyin 
spermatogenez to’xtaydi, primatlar esa yilning hamma davrida jinsiy faol bo’ladi. 
Jinsiy faol bo’lish chorvachilikda "jinsiy ov", "kuyikish", "quvlash" deb nomlanadi, 
biologiyada esa estrus deyiladi. Bu davrda hayvonning qo’shilishga intilishini uning 
tashqi jinsiy belgilaridan bilish mumkin. Bn holat estral yoki jinsiy sikl deytladi. Bu 
sikl quyidagi bocqichlardan iborat: 
1. Ko’payishga to’liq tayyor bo’lish davri. Buni estnis deyiladi. 
2. Urug’lanish sodir bo’lganligi tufayli regressiv jarayon boshlanadi. Buni metestrus 
deyiladi. 

---

3. Tinchlik davri. Bu davrni diestrus deyiladi. 
4. Navbatdagi estrusga faol tayyorgarlik davri. Buni proestrus deyiladi. 
Estral siklga kasalliklar, ozuqa yetishmasligi, muhit sharoitining noqulayligi, 
gormonlar, organizmning fiziologik holati ta’sir etishi va o’zgartirishi mumkin. 
Sutemizuvchilarda Implantatsiya va uning turlari
Sut emizuvchilarda bachadonning shilliq qavatiga trofoblastlaring 
yaqinlashishi bilan implantasiya jarayoni boshlanadi. Embrionning bachadon shilliq 
qavatiga yopishishi implantasiya deyiladi. Implantasiya lotincha im -ichkariga, 
plantare – yopishib joylashishdegan ma’noni bildiradi. Implantasiya tufayli embrion 
ona organizmidan oziq modda bilan ta’lminlanadi. Implantatsiya odam einbrionida 
urug’lanishdan keyin 7 kun ichida sodir bo’ladi (63-rasm). l Urug’lanish sodir 
bo’lgandan keyin zigota tuxum yo’llaridan bachadoh tomonga harkatlanadi. Ana shu 
davrda embrion har xil noqulay sharoitlarga duch keladi. Bachadondagi bu noqulay 
sharoitlani l. Ibert(1968)quyidagicha izohlaydi: "Embrion ona organizmining 
himoyasiga olguncha, ya’ni trofoblast orqali bachadonning shilimshiq qavatiga 
yopishguncha, bir hafta davomida tuxum yo’larida va bachadonda xavfli sayohat 
qiladi". Bu qiynchiliklarni Ibert suv osti kemasining muzliklar orasida yurishi bilan 
tenglashtiradi. Embrioning atrofidagi sharoit esa muzli suvdan ham murakkabdir. 
Umurtqali hayvonlarda tuxumning yetilishi va tuxumdondan chiqishi bir xil 
bo’ladi. Ularda graaf pufakchasi yorilib, tuxum yo’lining voronkasimon uchlari 
orqali tuxum yo’liga o’tadi. Ammo ba’zi hayvonlarda bu umumiy sxemadan chetga 
chiqish sodir bo’lishi mumkin. Jumladan, madagaskar qur tipratikanida graaf 
pufakchasi hosil bo’lmaydi.Tuxum tuxumdondan chiqishi vaqtida tuxumdon 
to’qimalari yumshaydi va tuxum qorin bo’shlig’iga suzib chiqadi. Bularda 
urug’lanish tuxumdonda sodir bo’ladi. Urug’langan tuxum tashqi tomonga harkat 
qiladi. Tirik tug’luvchi hayvonlarda urug’llangan tuxum bachadonda taraqqiy eta 
boshlaydi. Har xil siit emizuvchilarda yetilgan va tuxumdondan chiqqan tuxumlar 
soni turlicha bo’ladi. Janubiy Aflrikada yashaydigan sakrovchi degan 
kemiruvchining har bir tuxumdonidan 60 tadan tnxum yetiladi, ularning qaysi biri 

---

birinchi bo’lib implantasiya sodir bo’ladigan joyga yetib kelsa, o’sa tuxum yashab 
qoladi va urug’lanadi. Ko’p bo’la tug’uvchi sut emizuvchilar {cho’chqa, 
kemiruvchilar, yirtqichlar) ning tuxumdonidan birdaniga bir necha tuxum yetiladi. 
Ko’pichilik tuyoqlilar va ayollarning tuxumdonlaridan navbati bilan bittadan tuxum 
yetiladi. Tuxum avval chap tuxumdondagi, keyin o’ng tomondagi tuxumdondan 
yetiladi. Qoramollar va boshqa ba’zi sut emizuvchilar tuxumdonida graaf 
pufakchalari yetilgandan keyin urg’lochi va erkak individlar o’zaro qo’shiladi. 
Natijada normal urug’lanish jarayoni sodir bo’ladi. Hayvonlaming ko’payishga 
kirishish davri "jinsiy ov", esterus yoki "ov" deyiladi. Bir yilda bir marta ko’payish 
imkoniyatiga ega bo’lgan hayvonlar monoestralhayvonlar deb ataladi. Masalan, 
qoromolarda bu davr bir yilda bir kun davom etadi.bir yilda bir bir nechobar 
ko’payish imkoniyatiga ega bo’lgan hayvonlar poliestral hayvonlardeyiladi. Uy 
hayvonlarning yashash sharoiti yovvoiy hayvonlarga nisbatan qulay bo’lgani uchun
ularda tuxumning yetilishi doimo bir xil davrga to’g’ri keladi. Urug’lanish sodir 
bo’lmasa, bu davr yana takrorlanishi munkin. Yovvoiy hayvonlarda to’yib 
ovqatlanmasligi va boshqa noqulay sharoitlar tufayli ko’payish bir davrga to’g’ri 
kelmaydi. Masalan yovvoi qo’ylar bir yilda bir marta ko’ paysa,honaki qo’ylarda 
bir yilda takrorlanishi munkin. Ba’zi sutemizuvchi hayvonlarda tuxmdondan tuxum 
yetilishi menstrual davrga to’gri keladi bu davrda urg’ochi hayvoning erkak 
hayvonga intilishi kuchli bo’ladi. Odamda tuxumdondan tuxum yetilishi 
menstruasiya davrining o’rtalariga, ya’ni 28 kunning yarimiga to’gri keladi. 
Ko’pchlik sutemizuvchilarda menstrual sikl davrida bachodan shilliq qavatiga 
osonlik bilan o’tishi uchun yaratilgani haqida fikirlar bor. B.M Petterning (1956) 
fikricha, menstruatsiyaning sodir bo’lishi bachadoning embironni qabul 
qilmaganligiga ”norozilik bildirganligi, umidi puchga chiqqanlgi”,deb tushinish 
kerak.Chunki bachadonning embrionni qabul qilishga tayyorgarligi hech qanday 
natija bermaydi. Tuxum hujayraning ovulyasiyasi bilan tuxumdonda sariq tana bezi 
hosil bo’ladi. Bunda asosiy vazifani bosh miyadagi gipofiz, gipotalamus bajaradi. 
Gipofizda ishlab chiqarilgan gonadotrop gormonlari tuxumdon foliyatini, tuxum 
hujayraning o’z vaqtida yetilib chiqishini boshqaradi. Graf pufakchasinnig epiteliy

---

hujayralaridan hosil bo’lgan sariq tana bezi progestron gormonini ishlab chiqaradi. 
Bu garmon bachadon bezlari sekresiyasining kuchayishiga olib keladi. Natijada 
bachadon shilliq qavati shishadi va zigotani qabul qilishga tayyor turadi. Bu 
garmoningi kkinchi ahamiyati tuxum yetilishini to’xtatib turadi,homiladorlik 
vaqtida sut bezining parenxima hujayralari faoliyatini kuchaytiradi, sut hosil 
qilishga tayyorlaydi. Menstruasiyadan 11 kun o’tgandan keyin bachadon shilliq 
qavatining qalinligi 2-3 mmga yetadi. 20 kungacha bachadonda gistolik o’zgarishlar 
sodir bermaydi. Keyin bezlar notekis o’zgarib,bachadon yo’li kengayadi.
Bachadonni qin bilan ta’minlovch tomirlar soni ortadi 25-26-kunlarida bachadon 
shilimshiq qavati yuqori darajada o’zgaradi. Bu bezlar cho’ziladi, qon tomirlar qon 
bilan to’ladi,shilimshiq qavatning qalinlgi 4-5 mmga yetadi,bachadon 
implantasiyaga tayyorlanadi. Tuxumdon garmonlari implantasiya bo’ladigan joyni 
bo’rtiradi.,undagi to’qimani desdual to’qimaga aylantiradi.Embrion esa 
implantasiyalanishni uchun trofoblast hujayralar hosil bo’ladi. Bu hujayralar 
bachdoning shilliq qavatin buzadi,eritadi ,erigan hujayralarni fagositoz yo’l bilan 
hazim qiladi va shu yo’l bilan embirion hujayralarini oziqlantiradi. Bundan tashqari, 
trofobilastlar sanitarlik vazifasini ham bajaradi. Sutemizuvchilarda va parazit 
hashoratlarda 20 va undan ko’proq blastomer hosil bo’ lgandan keyin trofoblastlar 
hosil bo’laddi. Maydalanish oxirida, morula davrida yirik blastosel bo’shlig’i hosil 
bo’ladi. Embironning bu davrida balstosist deb ataladi. Blastosist tashqi tomondagi
blastomerlar trofoblast, ichki qisimdagilari esa emrioblast deyiladi va undan 
embrion hosil bo’ladi. Bunda 4-5 ta hujayra hosil qilishga , qolganlari esa 
trofoblastlarni hosil qilishga sarflanadi. Trofoblast va embrion hujayralari orasidagi 
bo’shliq keyinchalik blastosel bo’shlig’iga aylanadi. Bu bo’shliqdadi bir to’da 
hujayralarni blastodermik pufakcha deyiladi. Bu pufakchaning trofoblast qismi 
immunologik qiziqishga sabab bo’ladi. Olimlarning fikricha, trofoblast hujayralari 
ona embrioni organizimlar o’rtasidagi muozanatni saqlatadi va ona organizmdan har 
xil kasalliklarning embrionga o’tishga yo’l qo’ymaydi. 
Sut emizuvchilarda implantasiyaning uch turi mavjud: sentral, ekssentral, 
interstisial. 

---

Sentral implantatsiya juft tuyoqlilar, toq tuyoqlilar, tovushqonsinmonlar va 
boshqa hayvonlarga xos bo’lib, ularda blastosista bachadonnig shilliq qavatiga 
kirmaydi, uning bo’shlig’ining markazida joylashadi. 
Ekssentrual implantatsiya sichqonlar , kalamushlar va boshqa qo’shoyoqlarda 
uchraydi. Bularda blastosista bachadoning bo’shlig’idan kirib tanasiga o’tib, 
implatsiya kamerasini hosil qiladi Keyinchalik o’suvchi desdual hujayralr 
implantasiya kamerasi bilan bachadon bo’shligi’ orasini yopadi. Embrion bachadon
devorining shilliq epiteliy hujayralarini eritib ,birikturuvchi to’qimaga yetadi va 
implantasiya sodir bo’ladi, 
Interstisial ko’rshapalaklar, qum sichqonlar va primatlarga xos bo’lib, ularda 
blastosista bachadon yorig’dan uning shilliq qavatini buzib birikturuvchi to’qimaga 
yetadi. Ularning bachadonida kripta bo’lmaydi. Sudralib yuruvchlar tuxumida 
sariqlik moddasi ko’p bo’ladi. Ulardan kelib chiqqan sutemizuvchilar tuxumida esa 
sariqlik moddasi yanada ko’proq bo’lishi kerak edi. Evolyusiya jarayonida sut 
emizuvchilar embrion taraqqiyoti yanada uzoqroq davom etadigan bo’ldi.