2021-yil 25-noyabr 2021-yil

YENGIL SANOAT KORXONALARIDA MAHSULOT 
TANNARXINI ANIQLASHNI TAKOMILLASHTIRISH
S.To’xtaboyev,
Toshkent moliya instituti magistranti
Annotasiya: 
Ushbu maqolada yengil sanoat korxonalarida buxgalteriya hisobini 
yuritilishi va mahsulot tannarxini aniqlashni takomillashtirish asoslari keltirib o’tilgan.
Tayanch iboralar: 
yengil sanoat korxonasi, tannarx
, 
modernizatsiya, 
kalkulatsiya.
Аннотация:
 В данной статье представлены основы совершенствования бухгал-
терского учета и калькуляции затрат на предприятиях легкой промышленности.
Abstract: 
This article provides a framework for improving the accounting and costing of 
light industry enterprises.
Tannarx ko‘rsatkichi korxona faoliyatida muhim sifat ko‘rsatkichlaridan biri 
hisoblanadi. U qancha past bo‘lsa, ishlab chiqarish rentabelligi shuncha yuqori 
bo‘ladi. YUqorida ishlab chiqarish xarajatlariga berilgan tushunchadan ma’lumki, 
tannarxga korxonaning xamma xarajatlari qo‘shilmaydi, ba’zi xarajatlari boshqa 
manbalar hisobidan qoplanadi. Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari xarajat 
kalkulyasiya moddalari bo‘yicha ishlab chiqarish turlari (asosiy,qo‘shimcha), 
xarajatning vujudga kelish joylari, mahsulot turlari bo‘yicha buxgalteriya hisobida 
aks ettiriladi. Xarajatlarni ana shunday umumlashtirish va guruhlash uchun bir 
nechta sintetik buxgalteriya schyotlari qo‘llaniladi. 
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va ishlab chiqarilgan mahsulot 
tannarxini aniqlash sanoat korxonalaridagi buxgalteriya hisobining eng asosiy 
qismlaridan biridir. Bizning mamlakatimizda buxgalteriya hisobida «xarajatlar» 
tushunchasi o‘rniga «tannarx» tushunchasi ishlatilib kelingan . 
Mahsulot tannarxiga qo‘shiladigan xarajatlar quyidagi moddalar bo‘yicha 
hisobga olinadi:
1. Moddiy xarajatlar
2. Elektr energiya xarajatlari
3. Mehnatga haq to‘lash xarajatlari
4. Ijtimoiy sug‘urtaga ajratma
5. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi
6. 2310 «YOrdamchi ishlab chiqarish» xarajatlari
7. 2500» Umumiy xo‘jalik xarajatlari»
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari to‘g‘risidagi axborotni 
shakllantirishning yagona tamoyillarini ta’minlash uchun davlat tomonidan mahsulot 
tannarxiga kiritiladigan xarajatlarni belgilash, daromad va xarajatlarni guruhlarga 
ajratish, korxonalar faoliyati turli, mulkchilik shakli va idoraviy bo‘ysunishidan 

---

243
qat’iy nazar ularni buxgalteriya hisobida aks ettirishning umumiy tartibi 
belgilangan.
Ana shu maqsadlarda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1999 
yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)
ni ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni 
shakllantirish tartibi xaqidagi Nizom» (keyingi o‘zgartirishlar bilan) ishlab chiqildi. 
Mazkur Nizom xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar-yuridik shaxslarning, shuningdek, 
yuridik shaxs bo‘lmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy 
shaxslarning mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini 
aniqlashning yagona metodologik asoslarini belgilaydi.
Mamlakatda korxonalar ishlab chiqarish faoliyatini tubdan takomillashtirish, 
bozorlarda mavjud raqobat kurashida ustunlikga erishishlarida buxgalteriya hisobini 
samarali yo’lga qo’yish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, O’zbekiston 
Respublikasi Davlat Soliq qo’mitasi hamda O’zbekiston Respublikasi buxgalterlari 
va auditorlari milliy assotsiatsiyasi tomonidan rivojlantirish maqsadida bir qator 
ishlar amalga oshirilmoqda. Buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi qonunlar qabul 
qilinishi va boshqa me’yoriy hujjatlar yaratilishi, hisob milliy standartlarining xalqaro 
standartlariga moslashishi, vatanimizning jahon iqtisodiyotiga integrallashuvida 
muhim ahamiyat kasb etadi.
Xo’jalik yurituvchi subyektlarda tannarxni xar bir faoliyat va mahsulot turlari, 
sotish bozorlari, mintaqalar hamda haridorlar didlari bo’yicha kalkulatsiya qilinishi 
bugungi kunning dolzarb masalalardan biri bo’lib hisoblanadi. Iqtisodiyotni 
modernizatsiyalash sharoitida xo`jalik yurituvchi sub`ektlar ishlab chiqarish 
faoliyatining samaradorligini aks ettiradigan ko`rsatkichlarning umumiy tizimida 
mahsulot tannarxi ko`rsatkichi asosiy o`rinni egallaydi. Yengil sanoat korxonalarida 
buxgalteriyani hisobi va mahsulot tannarxni kalkuliyatsiya xarajatlari xisobini to’g’ri 
tashkil qilish va mahsulot tannarxini kalkulatsiyasi ilmiy asoslangani ularning nazariy 
jihatlari qay darajada ishlab chiqilganligiga bog’liq. O`zbekiston Respublikasining 
Prezidenti Sh. Mirziyoyev o`z ma`ruzalarida quyidagilarni ta`kidlagan: “Birinchi 
– islohotlarning qay darajada samara berayotganini ko`rsatadigan maqsadli 
dasturlarni amalga oshirish natijadorligi. Bular qatorida sanoat va boshqa 
tarmoqlarni rivojlantirishning quyidagi iqtisodiy va moliyaviy ko`rsatkichlarini 
keltirish mumkin: ishlab chiqarish quvvatlarining ahvoli, xarajatlarni va tannarxni 
pasaytirish, mahalliylashtirish va rentabellik darajasini, mahsulot raqobatdoshligini 
so`zsiz oshirish” 
Yengil sanoat korxonalarida ishlab chiqarish quvvatlaridan, asosiy fondlardan 
to’liq foydalanishda, mehnat samaradorligini oshirishda yo’l qo’yilayotgan 
kamchiliklar mahsulotlar tannarxining asossiz ravishda o’sib ketishiga olib kelmoqda. 
O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqilgan mahsulot,bajarilgan ishlar, 
ko’rsatilgan xizmatlar tannarxini hisoblashnin uslubiy asosi bo’lip 1995-yil 
5-fevraldagi 54-sonli qarori bilan qayta ko’rip chiqilgan “mahsulot (ish, xizmatlar) 

---

244
ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni 
shaklantirish tartibi to’g’risida”gi Nizom hisoblanadi
Bunga ko’ra mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini xosil 
qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko’ra quydagi elementlar bilan 
guruhlarga ajratiladi:
- ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitqilar qiymati chiqarib 
tashlangan holda);
- ishlab chiqarish xusisiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari;
- ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar;
- asosiy fondlar va ishlab chiqarish axamiyatiga ega bo’lgan nomodiy aktivlar 
amartizatsiyasi;
- ishlab chiqarish ahamiyatga ega bo’lgan boshqa xarajatlar.
Bu mavzuni yoritish jarayonida olingan bilim va ko‘nikmalar asosida ishlab 
chiqarish xarajatlari hisobi va auditini takomillashtirishga doir quyidagilarni amalga 
oshirishni taklif etaman:
 
Ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va mahsulot tannarxini shakllantirishda 
kalkulyasiyaning ilg‘or usullaridan samarali foydalanishni yo‘lga qo‘yish;
 
Ishlab chiqarish xarajatlari hisobini yuritishda tegishli boshlang‘ich xujjatlar 
va registrlar aylanishini o‘rganish hamda ularni takomillashtirish yo‘nalishlarini 
izlash;
Mahsulot tannarxini pasaytirish maqsadida iloji boricha mahalliy resurslardan 
tejamkorlik bilan foydalanish va ularning qat’iy hisobini yo‘lga qo‘yish;