2021-yil 2020 2021 – O’quv yilida o’rta ta’lim maktablarining

2. Barglarda organik moddalarning hosil bo‘lish jarayonini qanday amalga oshadi?

0 ‘simliklar, ayniqsa, urug‘lar tarkibida (uning turiga qa- rab) har xil miqdorda suv, mineral tuzlar va organik mod­ dalar (kraxmal, shakar, moy va oqsil moddalar) bo‘ladi. Bu organik moddalar o‘simliklaming qaysi qismida qanday ho­ sil bo‘ladi, degan savol tug‘iladi. Olimlar ko‘pgina tajriba- lar asosida organik moddalar barg etining hujayralarida va o‘simliklaming boshqa yashil organlari hujayralarida hosil

bo‘lishini aniqlashgan.0 ‘simliklarda quyosh nuri ta’sirida va xlorofill donacha-

lari ishtirokida anorganik moddalardan organik moddalar hosil bo‘lishi va havoga kislorod ajralib chiqish jarayoni fotosintez deyiladi. Fotosintez - yunoncha so‘z bo‘lib, «fo- tos» - yorug‘lik va «sintez» - qo‘shish, birlashtirish de­ gan ma’noni anglatadi.

Ijodiy faoliyatining asosiy qismini yashil o‘simliklardagi fotosintez jarayonini o‘rganishga bag‘ishlagan va fanga o‘zining munosib hissasini qo‘shgan rus olimi A. Timirya- zevdir. U o‘zining «Quyosh, hayot va xlorofill» nomli kito-

bida fotosintez jarayonini asoslab bergan. 0 ‘simliklar suv va unda erigan mineral modda (tuz)lar- ni tuproqdan ildiz tukchalari orqali so‘rib olishi sizlarga

ma’lum. Suv va unda erigan mineral moddalar ildiz bosim kuchi ostida dastlab ildiz tukchalariga, ulardan ildiz naycha- lariga sizib o‘tadi, so‘ngra poyaga, va nihoyat, barg tomirla- ridagi naychalar orqali barglarga o‘tadi. Barg hujayralariga suvda —

erigan organik moddalar suv bilan bir vaqtda og‘izchalar orqali havodan karbonat

angidrid gazi kiradi. Barg eti hujayralaridagi xlorofill do- nachalari ishtirokida va yorug‘lik ta’sirida organik moddalar hosil bo‘ladi (58-rasm).

B u jarayonda xlorofill donachalarida karbonat angidrid suv bilan birikadi. Natijada, dastlab shakar, so‘ngra kraxmal hosil boiadi. Karbonat angidrid suv bilan birikkanda, shakar- dan tashqari yana erkin kislorod gazi ajralib, og‘izchalar or­ qali havoga chiqadi. 0 ‘simliklar hujayrasida faqat shakar va kraxmal emas, balki boshqa oziq moddalar ham to‘planadi. 0 ‘simliklarda organik m ddalaming hosil bo‘lishi juda mu­

rakkab jarayon hisoblanadi (59-rasm).