2021 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Leksema turlari	Ma’noviy belgilari		Morfologik belgilari	Sintaktik belgilari
Ajralishning asosiy belgisi
1	Fe’l	Harakat-holatni atash mustaqil leksemalari		Nisbatlanuvchi, o’zgalanuvchi, tarzlanuvchi	CHeklan-magan gap bo’lagibo’lib kela olish	Morfologik va ma’noviy
2	Ot	Predmet va predmetlikni atash mustaqil leksemalari		Sonlanuvchi	CHeklanma-gan gapbo’lagibo’lib kela olish	Morfologik va ma’noviy
3	Sifat	Belgini atash mustaqil leksemalari		Darajalanuvchi	CHeklanma-gan gap bo’lagi bo’lib kela olish	Morfologik va ma’noviy
4	Son	Miqdorni atash mustaqil leksemalari		Tartiblanuvchi	CHeklanmagan gap bo’lagi bo’lib kela olish	Morfologik va ma’noviy
5	Ravish	O’rin-payt, tarz-tusniatash mustaqil leksemalari		O’zgarmaslik	CHeklanmagan gap bo’lagi bo’lib kela olish	Morfologik va sintaktik
6	Taqlid	Tovush yoki ko’rinishga Taqlidni bildiruvchi mustaqil leksemalar		O’zgarmaslik	CHeklanmagan gap bo’lagi bo’lib kela olish	Ma’noviy
7	Olmosh	Ishora qiluvchi mustaqil leksemalar		O’zgaruvchi	CHeklanmagan gap bo’lagi bo’lib kela olish	Ma’noviy
8	Ko’makchi			O’zgarmaslik	So’zni so’zga bog’lovchi, gap bo’lagi vazifasida kela olmaydigan so’zlar	Ma’noviy va cintaktik
9	Bog’lovchi			O’zgarmaslik	So’zni va gapni bog’lovchi, gap bo’lagi vazifasida kela olmaydigan so’z	Sintaktik
10	Yuklama			O’zgarmaslik	Gap bo’lagi vazifasida kela olmay-digan so’z	Ma’noviy
11	So’z-gaplar	Modal	Munosabatni atash leksemalari	O’zgarmaslik	Ajraluvchilik (gap bo’laklari bilan munosa-batga kirisha olmaslik)	Ma’noviy va sintaktik
		Undov	His-hayajonni tasvirlash leksemalari	O’zgarmaslik	Ajraluvchilik (gap bo’laklari bilan munosa- batga kirisha olmaslik)	Ma’noviy va sintaktik
		Tasdiq va inkor so’zlar	Tasdiq-inkor ma’noli leksemalar	O’zgarmaslik	Ajraluvchilik (gap bo’laklari bilan munosa-batga kirisha olmaslik)	Ma’noviy va sintaktik
		Taklif so’zlar	Taklif ma’noli leksemalar	O’zgarmaslik	Ajraluvchilik (gap bo’laklari bilan munosa-batga kirisha olmaslik)	Ma’noviy va sintaktik

O’zbek tilida so’z turkumlari mazkur belgilari asosida quyidagi ko’rinishda tartiblanadi:

I. Mustaqil so’zlar

1. Fe’l.

2. Ot.

3. Sifat.

4. Son.

5. Ravish.

6. Taqlid.

7. Olmosh.

II. Yordamchi so’zlar

8. Ko’makchi.

9. Bog’lovchi.

10. Yuklama.

III.Oraliq so’zlar

1. 
   So’z-gaplar.
   

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati:

1. 
   R.Sayfullaeva va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2009.
   
2. 
   H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent: “Talqin”, 2005.
   
3. 
   M.Irisqulov. Tilshunoslikka kirish. Toshkent: “O’qituvchi”, 1992.
   
4. 
   S.Usmonov. Umumiy tilshunoslik. Toshkent: “O’qituvchi”, 1972.
   

4-Mavzu: Olmoshning ma’no jihatidan tasnifi. Morfologik kategoriyalar tahlili. Kelishik, son, kesimlik, nisbat, egalik kategoriyalari. F`el va ravishning semantik tasnifi. Sintaksis predmeti. Gapning mazmuniy tuzilishi. Gap semantikasining propozitiv aspekti.

REJA:

1. 
   Olmosh. Olmoshlarning ma’no jixatidan tasnifi.
   
2. 
   Morfologik kategoriyalar tahlili.
   
3. 
   Otning kelishik, son va egalik kategoriyalari.
   
4. 
   Felning kesimlik va nisbat kategoriyalari.
   
5. 
   Sintaksis predmeti va sintaktik birliklar tarkibi.
   
6. 
   Gapning mazmuniy tuzilishi.
   
7. 
   Gap semantikasining propozitiv aspekti.
   
8. 
   Sintagmatika.
   

Olmosh haqida umumiy ma’lumot. Ma’lumki, so’zlar ma’noviy belgisiga ko’ra uch turga bo’linadi:

a)mustaqil ma’noli so’z (fe’l, ot, sifat, son, ravish, taqlid);

b)bo’sh – ishora ma’noli so’z (olmosh);

d) yordamchi ma’noli so’z (ko’makchi, bog’lovchi, yuklama, ko’makchi fe’llar).

«Ishoraviylik» ramzi bilan ataluvchi olmosh boshqa leksemalardan ajralib turadi. O’zbek tilshunosligida olmoshning doirasi va vazifasi zo’rma-zo’rakilik bilan ancha chegaralanib «ot, sifat, son o’rnida qo’llanuvchi so’z» sifatida o’ta tor tushunilgan. Vaholanki, bu bilan olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe’l, ravish, taqlid, undov, gap va, hatto, matnni almashtira olish, ularga ishora etish xususiyati hisobga olinmagan. Olmosh guruhiga men, sen,u, biz, siz, ular kabi shaxsga; kim, nima, bu, ana, mana, mana bu kabi predmetga; qanday, bunday, shunday kabi belgiga; buncha, shuncha, qancha kabi miqdorga; qachon kabi paytga; qaer kabi o’ringa; shunday bo’lmoq, qanday qilmoq kabi harakat-holatga ishora qiluvchi leksema kiradi. SHuni aytib o’tish joizki, olmosh hamma vaqt ham qandaydir bir so’zni «almashtirib», uning o’rnida kelavermaydi. Misollar: 1.Kim mehnat qilsa, u rohat ko’radi. 2. Men kecha keldim. Sen buni bilasan. 3.Nima qilsam ham, men o’zim bilaman. 4. Hamma mehmonlar biznikida. 5.Barcha mushkulotlar oson bo’ldi kabi gaplarda kishilik, belgilash, o’zlik olmoshi hech bir so’zni almashtirmagan.

Olmosh ifoda etadigan ishoraviy ma’nosiga ko’ra quyidagi ma’no guruhiga bo’linadi:

1.Kishilik olmoshi.

2.Ko’rsatish olmoshi.

3.O’zlik olmoshi.

4.Belgilash olmoshi.

5.So’roq olmoshi.

6.Gumon olmoshi.

7. Bo’lishsizlik olmoshi.