|
21-jadval
№
|
Kelishik
|
Qo’shimchasi
|
Misollar
|
1
|
Bosh kelishik
|
-0
|
kitob, yaxshi, o’n, men, borish
|
2
|
Qaratqich kelishigi
|
-ning
|
kitobning, yaxshining,
o’nning, mening, borishning
|
3
|
Tushum kelishigi
|
-ni
|
kitobni, yaxshini, o’nni, meni, borishni
|
4
|
Jo’nalish kelishigi
|
-ga
|
kitobga, yaxshiga, o’nga, menga, borishga
|
5
|
O’rin-payt kelishigi
|
-da
|
kitobda, yaxshida, o’nda, menda, borishda
|
6
|
CHiqish kelishigi
|
-dan
|
kitobdan, yaxshidan, o’ndan, mendan, borishdan
|
Son kategoriyasi. Otlarda ziddiyat holida bo’lgan birlik va ko’plik ma’nosi va bu ma’noni ifodalovchi shakllar sistemasi grammatik son kategoriyasini tashkil etadi.
Mantiqiy va grammatik sonni aralashtirmaslik kerak. Masalan, jamlovchi ot (xalq, qo’shin, poda, suruv) mantiqan predmet jamini bildiradi, lekin grammatik jihatdan birlikda deb qaraladi.
Son kategoriyasining ikki: -lar affiksi bilan yasaluvchi shakli va shunga oppozitsiyada bo’lgan nol ko’rsatkichli shakli bor. Bulardan -lar affiksi otning ko’plik shaklini yasaydi, birlik shakl esa nol ko’rsatkichli shakli.
-lar shaklining ko’plikni ifodalashi masalasida barcha tilshunoslar hamfikr. Ammo nol ko’rsatkichli shakl masalasida har xil qarash bor.
Ko’pincha nol shakl faqat birlik ma’nosining ifodalovchisi sifatida qaraladi. Ba’zilar esa u na ko’plik, na birlik ifodalashini ta’kidlab, bu shaklning son kategoriyasi tarkibidagi o’rniga shubha bilan qaraydi. Zero, nol shakl miqdoriy grammatik ma’no anglatishdan mahrum ekan, unda -lar shakli bilan aynan bir xil qurshovda o’rin almashishini qanday tushunish kerak? Unda Askar o’rab oldi o’ngdan-u so’ldan (Mirt.) gapida mantiqan (askarlar) so’zshakli ishlatilgan bo’lar edi.
Demak, -lar va nol shakl – hozirgi o’zbek tilida miqdor anglatuvchi grammatik ko’rsatkich. Bu ular sof miqdor anglatadi, degani emas, albatta. Miqdor belgisi bu shakllarda kategorial ma’no bo’lsa, unda sifatiy yondosh va boshqa hamroh ma’no ham mavjud.
Quyida -lar shaklining OGMlarini sanaymiz:
«Ko’plik» -lar shakli eng ko’p ifodalaydigan ma’no. Bunda -lar UGMsining kategorial ma’nosi «ko’plik» bo’lsa, unga dialektik yondosh bo’lgan ma’no – «miqdoriy noaniqlik» va «sifatiy bo’linuvchanlik». Ya’ni grammatik ma’no «bo’linuvchan noaniq ko’plik». Demak, «ko’plik» ma’nosi ifodalanganda, albatta, o’z-o’zidan «noaniqlik» va «bo’linuvchanlik» ma’nosi yuzaga chiqishi shart. Bunga misol: Bog’da shirin-shirin olmalar bor. Olmaning ko’pligi ayon. Ammo uning nechtaligi noaniq va bu ko’plik bo’linuvchan (olma+olma+olma...).
«Jamlik» ma’nosi ba’zan sezilar-sezilmas, ya’ni bo’linuvchanlik xususiyatini saqlagan holda (a) yuzaga chiqsa, ayrim holda, xususan, turg’unlashib qolgan izofada (b) yaqqol yuzaga chiqadi: a) kishilar orzusi, qushlar bayrami; b) ishchilar sinfi, o’qituvchilar ro’znomasi, kitoblar uyi.
-lar shaklining «bog’liqlik yoki o’xshashlikka asoslangan ko’plik»ni ifodalashi quyidagi misolda ko’rinadi: 1. Avazlarga g’isht quyib berdim (Avaz va u bilan bog’liq oila a’zolariga). 2. Avvalgi sarvigullar o’qishni tugatishdi (Sarvigulga o’xshaganlar).
-larning miqdoriy va sifatiy belgisi ayrim holda unga makon va zamon o’lchovida taxminiylikni ifodalash imkonini beradi. Masalan, 1. Adashmasam, uni urib burnini qonatganimda uch yoshlarda edik. 2. O’n yillar ilgari kamina ham shu qizlar yoshida edim.
-larning kuchaytirilgan ma’no ifodalashi: Tillarimga ko’cholmaydi bo’g’zimdagi ovozim. Bundagi kuchaytirish -larning «ko’plik» ma’nosiga bog’liq. CHunki ko’p narsa mantiqan kuchli bo’ladi. Ya’ni til aslida «bitta». Uni kuchli qilib ko’rsatish uchun ko’plik shakli berilmoqda.
Quyida nol 0 shakl OGMlarini sanaymiz:
«Birlik» ifodalash 0 shaklning asosiy vazifasi. Bu ma’no ko’rsatish olmoshlari, bir so’zi, aniqlovchilar bilan munosabatga kirishganda yuzaga chiqadi: Bir radiosi bor, sandiqdek keladi. (O’.Hosh.)
0 shakl jamlik ifodalaganda narsalarning bo’linmas, yaxlit birligi anglashiladi:Gadoning dushmani gado bo’ladi. (A.Orip.)
0 shakl matnda aniq va noaniq ko’plik ifodalashi mumkin. Masalan, Ermon buvaning aytishiga qaraganda, o’n pud ko’sakni chuvish zimmamizga yuklatilgan edi.
Aytilganlar asosida son kategoriyasi shakllari uchun quyidagi UGMlarni ko’rsatamiz:
0 shakli UGMsi – «bo’linmas sifat, aniq/noaniq miqdor ifodalash».
-lar shakli UGMsi – «bo’linuvchan/bo’linmas sifat va aniq/noaniq miqdor ifodalash».
Bu UGM o’z o’rnida kategorial va nokategorial qismga bo’linadi. «Miqdor» kategorial, «bo’linuvchan/bo’linmas sifat» yondosh, «tur», «xil», «kuchaytirish», «hurmat» kabilar – kategorial ma’no bilan dialektik bog’lanmagan hamroh ma’no.
Kesimlik kategoriyasi.Ma’lumki, kesim gap bo’lagi sifatida dunyodagi barcha tillarning sintaktik sistemasida alohida o’rin tutadi. Uning mavqei turkiy tillarda, ayniqsa, muhim.
Turkiyshunoslikda ham, o’zbek tilshunosligida ham kesimlik kategoriyasini maxsus morfologik kategoriya sifatida ko’rsatish urf bo’lmoqda. Zero, u aloqa-munosabat shakllari sirasida to’liq sintaktik funktsiya bajarishi bilan ajralib turadi. Turkiy tillarning asosiy xususiyati shunda. CHunki aloqa-munosabat kategoriyalari sirasidagi kelishik va egalik so’zlarni bog’lashga xizmat qilsa va ko’p hollarda gap bo’laklarini belgilamasa, kesimlik shakllari so’zlarga alohida sintaktik vazifa beradi. Boshqacha aytganda, «gap bo’laklarini shakllantirish» belgisi ostidagi ziddiyatda kesimlik kategoriyasi bu belgiga to’liq egaligi bilan ajralib turadi. Egalik kategoriyasi esa gap bo’laklarini belgilamaydi, balki faqat so’zning sintaktik munosabatini ko’rsatadi. Kelishik kategoriyasi bu belgiga majhul munosabatda. CHunki, masalan, o’rin-payt kelishigidagi so’z hol vazifasida ham, boshqa vazifada ham bo’lishi mumkin. Qiyoslang: Akam shaharda yashaydi (shaharda – hol).SHaharda yashaydigan akam keldi (shaharda – aniqlovchining tarkibiy qismi, hol emas). Bosh kelishikdagi so’z ega vazifasida ham (Akam keldi), egadan boshqa vazifada ham (Akamo’qigan kitob) kela oladi. SHuningdek, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklari ham muayyan gap bo’lagini shakllantirmaydi.
Kesimlik kategoriyasining ma’nolari murakkab bo’lib, ular quyidagilardir:
a) tasdiq/inkor ma’nosi;
b) mayl ma’nosi;
d) zamon ma’nosi;
e) shaxs ma’nosi;
f) son ma’nosi;
g) kesimni shakllantirish va uni gapning egasi va hol bilan bog’lash.
Demak, kesimlik kategoriyasida beshta ma’noviy xususiyat va bir sintaktik vazifa mujassam. «Tasdiq/inkor, mayl-munosabat, zamon, shaxs, son, ma’nosini ifodalab, kesimni shakllantirish va uning gap kengaytiruvchilari (ega, hol) ga sintaktik munosabatini ko’rsatish» – kesimlik kategoriyasining UGMsidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
