2021 denov tadbirkorlik va pedagogika instituti ijtimoiy – gumanitar fakulteti «ilmiy tadqiqotlar metodologiyaSI»

Sovallar va vazifalar

1. 
   Inson faoliyati va usul o‘rtasida qanday bog‘lanish mavjud? Misollar keltiring.
   
2. 
   Usul nima?
   
3. 
   Usulni samaradorlik (foydali) jihatlari nimalardan iborat? Izohlab bering.
   
4. 
   Tadqiqot jarayoniga usulni nima aloqasi bor?
   
5. 
   Usulning ob’ektiv va sub’ektiv jihatlarini ko‘rsating?
   
6. 
   G.Galiley qanday usul yoki yondashuvni tanqid qilgan, o‘zi qanday usuldan foydalanishni tavsiya qilgan?
   
7. 
   R.Dekart ishlab chiqqan usul qanday qoidalardan iborat?
   
8. 
   Qanday fizik kashfiyot usulga aylandi?
   
9. 
   Tadqiqot usulini tanlashda qanday metodologik qoidalarga rioya qilish kerak?
   
10. 
    Metodologi ya nima?
    
11. 
    Metodologiyani zarurligi nimadan kelib chiqdi?
    
12. 
    Metodologik mulohazalar predmetini izohlab bering?
    
13. 
    Qaysi davr yoki sharoitda metodologiya masalalariga diqqat-e’tibor kuchayadi.
    
14. 
    Tadqiqot usullari tasnifi nima?
    
15. 
    Usullar tasnifini bilish nima uchun kerak?
    
16. 
    Qanday asoslar yoki belgilar bo‘yicha usullar tasnifi ishlab chiqilgan?
    
17. 
    Mavjud tadqiqot usullari tasnifini izohlab bering?
    

8 -MAVZU. EMPIRIK TADQIQOT USULLARI
Reja:
1. Empirik tadqiqot usuli tushunchasi
2. Kuzatish va o‘lchash empirik usul sifatida
3. Taqqoslash va tavsiflash


1. Empirik tadqiqot usuli tushunchasi

Tadqiqot oldiga qo‘yiladigan maqsadlardan biri izlanish ob’ektidagi xossa va qonuniyatlarini ochish, ularni tushuntiradigan nazariyani ishlab chiqishdir. Lekin izlanish ob’ekti bo‘lgan xossalar, qonuniyatlar va funksional munosabatlar «yashiringan» bo‘ladi, ularni bevosita mushohada qilib bo‘lmaydi.

Oddiy savol. Arximed qonuni ko‘rinadimi yoki biron-bir asbob yordamida qayd qilsa bo‘ladimi? Yo‘q albatta. Yoki, A.Eynshteynning Ye =M.S² formulasida ifodalangan massa, energiya va harakat tezligi o‘rtasidagi bog‘lanish qonuniyatini bevosita mushohada qilish mumkinmi?
Kashf etiladigan xossalar, qonuniyatlar va funksiyalar aslida hodisalar, belgilar va qiymatlar ortida «yashiringan» bo‘ladi. Hodisalar va xossalar qayd etilgan faktlar bayoni berilgandan keyin ular tahlil qilinadi, umumlashtiriladi. Umumlashtirish jarayonida qonun va qonuniyatlar ochiladi, g‘oya, nazariya ishlab chiqiladi. A.Eynshteyn o‘zini mashhur formulasini ishlab chiqishdan oldin fizika fanida qo‘lga kiritilgan ko‘plab empirik va eksperimental tadqiqot natijalarini o‘rgandi, faktlarni shakllanayotgan yangi fizik tamoyillar asosida tahlil qildi. Demak, har qanday nazariy kashfiyot, umumlashma va xulosani «tomiri» empirik tadqiqotlarga borib taqaladi.
Tadqiqot ashyosi bo‘lgan empirik ma’lumotlar va faktlarni qo‘lga kiritish, qayta ishlab chiqish, nazariy tahlilga tayyorlash ham ma’lum faollikni, izlanish vositalari va usullaridan keng foydalanishni taqazo etadi. Bo‘lib ham, hozirgi zamon fani tobora murakkab, ko‘p bosqichli, kompleks tadqiqotni talab qiladigan ob’ektlarni izlanish doirasiga kirib bormoqda. Shunga muvofiq perarxik (sodda va ko‘p tarkibli usullar tizimi) ko‘rinishiga ega bo‘lgan, bir qancha funksional amallarni bajarishga mo‘ljallangan usullar keng tatbiq qilinmoqda. Biotexnologiya, ekologiya, muxandislik psixologiyasi, notexnokologiya, virtualistika kabi fan tarmoqlarida shunday holat kuzatilmoqda.
Tadqiqotni boshida turgan, izlanish dasturi va rejasida birilganlardan bo‘lib foydalanish ko‘zda tutilgan empirik tadqiqot usullari ob’ektga oid dastlabki ma’lumotlarni olish va birlamchi qayta ishlash amallarini bajarish imkoniyatini beradi.
Empirik tadqiqot usulini bilishdagi asosiy roli nimadan iborat? Bu savolga quyidagi ta’rif bilan javob berish mumkin. Empirik tadqiqot usuli – bu ob’ektning bevosita yoki asboblar yordamida idrok qilsa bo‘ladigan unsurlari, belgilari va xossalari haqida ma’lumotlar olish, faktlarni guruhlashtirish, tavsiflash, tasniflash amallarini bajaradigan izlanish vositasidir. Bunday usulning qimmatli tomoni shundan iboratki, ob’ektni tuzilishi, mohiyati yoki funksiyaonal qonuniyatlarini namoyon etadigan xossalar, ularning miqdoriy va me’yoriy qiymatlari xususida bevosita axborot olinadi. Shu turdagi empirik ma’lumot nazariy tadqiqot doirasiga kiritiladi, oqibatda jiddiy kashfiyotlar qilinadi, texnologik loyihalar, tuzilmalar ishlab chiqiladi.
Dastlabki qimmatli ma’lumotlar beradigan empirik usullar qatoriga kuzatish va o‘lchash kiradi.