2020 Domuladjanov Ibragimjon

BOSIM OSTIDA ISHLATILADIGAN SIG‘IM, QURILMA, QOZON, QUVUR VA 
BOSHQA TRUBALARNING SINFLANISHI 
GOST 949 - 73 ga asosan sanoat korxonalari uchun kerak bo‘ladigan gazlarni suyultirilgan 
va  yuqori  bosimdagi  xolatida  saqlash  imkoniyatini  beradigan  ballonlarni  kam  xajmli  -  0,4  -  12  l, 
o‘rtacha  20  -  50  l  va  katta  xajmlilari  80 -  500  l  qilib  belgilangan.  Ballonlarning  kam  va  o‘rtacha 
xajmlari, agar ularning ishchi bosimlari 10, 15 va 20 MPa atrofida bo‘lsa, uglerodli po‘latdan, yuqori 
bosimdagilari esa sifatli nikel, xrom va boshqa metallar qo‘shilgan po‘latdan tayyorlanadi. 
Ballonlarga  to‘ldirilgan  gazlarni  bir  birlaridan  farqlash  uchun  ularni  ma’lum  ranglar  bilan 
bo‘yaladi.  SHuningdek  kerakli  belgilar  qo‘yilib,  gazning  nomi  yozib  qo‘yilishi  mumkin.Bundan 
tashqari ballon bo‘g‘zining tekis qismiga tayyorlangan zavodning tovar belgisi, tayyorlangan oyi va 
yili, sinalgan vaqti va Gosgortexnadzor qoidalariga asosan keyingi sinash davri yozib qo‘yiladi. 
Ballonlar  to‘ldirish  joylarida  ularning  ichki  bosimi  0,05  MPa  dan  kam  bo‘lmasligi  kerak. 
CHunki qoldiq gaz ballondagi qanday gaz borligini aniqlash imkonini beradi. Agar ballon atsetilen 
uchun mo‘ljallangan bo‘lsa, unda qoldiq gaz 0,65 MPa dan kam va 0,10 MPa dan ortiq bo‘lmasligi 
kerak. Ma’lum miqdordagi gazning bo‘lishi unda qanday gaz borligini aniqlashdan tashqari idishning 

---

 
83 
zich yopilganligini kafolatlaydi va shuningdek idishga tashqi xavoning kirib, xavfli vaziyat vijudga 
keltirmasligini ta’minlaydi. 
Suyultirilgan va yuqori bosim ostida siqilgan gazlarni saqlash idishlari xilma - xil tuzilishga 
va  xajmga  ega  bo‘ladi.  Ularning  asosan  bir  erga  o‘rnatilgan  va  xarakatlantirib  yurgizish  uchun 
mo‘ljallangan turlari bo‘ladi. 
Bosim ostida ishlaydigan idishlarga bug‘ xosil qilish va suv isitish qozonlari, kompressorlar, 
xamma  turdagi  gaz  ballonlari,  bug‘  o‘tkazgichlar  va  yuqori  bosimli  gazlarni  o‘tkazuvchi  quvirlar 
kiradi. 
Sanoat  korxonalarida  ishlatiladigan  katta  bosimdagi  idishlarning  zich  yopilganligining 
buzilishi natijasida fizik va kimyoviy portlash xavfi vijudga keladi. 
Masalan  oddiy  xavo  bosimida  suv  100 
o
S  da  qaynaydi.  Agar  biz  shu  suvni  berk  qzonda 
qizdirsak  unda  uni  bosib  turgan  par  xisobiga  qaynash  to‘xtab  qoladi.  Endi  suvni  qaynashi  uchun 
qo‘shimcha issiqlik berilishi kerak. Suv 6 . 10
5
 Pa bosim ostida 169 
o
S, 8 . 10
5
 Pa da 171 
o
S, 12 . 10
5
 
Pa da 180 
o
S da qaynaydi. 
Agar 180 
o
S xaroratda qaynayotgan suv bug‘ini sarflab borsak, unda suv to 100 
o
S ga etkuncha 
bug‘lanish davom etadi.  Agar biz bug‘ sarfini oshirsak,  ya’ni qozondagi bosimni  qanchalik tezlik 
bilan kamaytirsak bug‘lanish shunchalik tezlashadi. 
Demak xar qanday bug‘ xosil qiluvchi yoki suv isitish qozonlarida 100 
o
S dan ortiq xarorat 
ostida  bo‘lgan  suv  o‘zida  katta  energiyani  mujassamlagan  bo‘ladi  va  biz  suv  bug‘langanda  suvga 
nisbatan 1700 marta ortiq xajmni egallashini xisobga olsak, bu energiyani nazorat ostidan chiqarish 
qanday  oqibatlarga  olib  kelishi  aniq.  SHuning  uchun  katta  xaroratga  ega  bo‘lgan  qozonda  zich 
yopilganlikning  kichik  miqdordagi  teshigi  orqali  nixoyatda  katta  kuch  bilan  bug‘  otilib chiqishiga 
olib keladi. Bu o‘z navbatida reaktiv kuch xosil qiladi va qurilmaning butunlay buzilib ketishiga olib 
keladi. Demak qurilmaga xavf tug‘diruvchi kuch bu suv yuzasidagi bug‘ emas, balki uning ostidagi 
100 
o
S dan ortiq qizdirilgan suvda mujassamlangan quvvat xisoblanadi. 
60  kg  isitilgan  suv  yuzasidagi  bug‘ning  bosimi  5  .  10
5
  Pa  bo‘lsa,  unda  1  kg  porox 
portlagandagicha energiya jamlangan xisoblanadi. 
Xavo kompressorlari, shuningdek xavo tarkibidan moysimon moddalar tushishi natijasida bu 
moddalarning  parchalanishi  va  xavo  tarkibidagi  kislorod  bilan  birikib,  portlovchi  aralashma  xosil 
qilishi mumkin. Buunday moylarning parchalanishiga va xavfli birikmalar xosil qilishiga kompressor 
ishlagan  vaqtda  xavoning  siqilishi  natijasida  katta  miqdorda  ajralib  chiqadigan  issiqlik  sababchi 
bo‘ladi. 
Gazlarning siqilish xolati quyidagi qonuniyat asosida boradi: 
P . V = const 
YA’ni xavo xajm darajasini qisib qancha qisqartirsak xavo bosimi shuncha darajaga ortadi. 
SHunday  qilib  porshenli  kompressor  va  xavo  yig‘ish  qurilmalarini  ishlatish  vaqtida  paydo 
bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan  portlashlar  asosan  quyidagi  sabablarga  ko‘ra  ro‘y  beradi:  kompressor 
porshen_8  devorlari  va  boshqa  xavo  yo‘llarining  qizib  ketishi;  moylovchi  yog‘larning  bug‘lanib 
yonib ketishidan portlashga yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdordan ortiq bosimdagi xavo yig‘ish; 
changlangan va ifloslangan xavoni so‘rishda yonuvchi gazlar aralashmasining o‘tib ketishi; xavfsizlik 
jixozlarining ishlamasligi. 
Ballonlar eskirib zanglagan joylarining bo‘lishi xam portlash sababchisi bo‘lib xizmat qiladi. 
SHuning uchun kislorod ballonlari to‘ldirishdan oldin maxsus suyuqliklar bilan yuvib  yuboriladi ( 
dixloretan, trixloretan ). 
Ballonlarning portlashi yanglishib bir gaz o‘rniga boshqa gazni to‘ldirishda xam ro‘y berishi 
mumkin. SHuning uchun xam gaz ballonlari aniq ranglar bilan belgilab qo‘yilgan bo‘ladi. Masalan 
kislorod balloni xavo rangga bo‘yalib "kislorod" deb yozilgan yozuv qora rangda bo‘ladi. Atsetilen 
balloni oq rangga bo‘yalib, yozuvi qizil bo‘ladi va x. k.