2019-yil tabiiy fanlar fakulteti

Buprestidae
), moylovdor qo’ng’izlar 
(
Cerambysidae
), uzunburun qo’ng’izlar (
Attelabidae
) ham hayot kechiradi. Ularning 
zarar keltirish xususiyatlari, yashash sharoiti va ozuqa o’simliklari bir-biriga juda 
o’xshash bo’ladi (Maxanovskiy, 1958, 1973; Gershun, 1962; Lunkevich, 1965; 
Olimjonov, 1977; Cherepanov, 1984, 1985; Ma’rupov, 2009, 2010). 
O‘zbekiston sharoitida po‘stloqxo‘r qo‘ng‘izlarning hayot tarzi va zararli 
xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha olib borilgan dastlabki tadqiqotlar natijalari
Arxangelskiy, 
I.K.Maxanovskiy, 
V.V.Yаxontov, A.G.Davletshina 
singari 

---

13
olimlarning ishlarida o‘z ifodasini topgan (Davletshina, 1979; Maxnovskiy, 1960, 
1966; Yaxontov, 1954). 
Pityogenes spessivtsevi 
Leb. po‘stloqxo‘ri Markaziy Osiyoning Qozog‘iston, 
Qirg‘iziston 
va 
Tojikiston 
Respublikalarida 
uchrab, 
archadoshlar 
va 
qarag‘aydoshlarga mansub daraxtlarni zararlaydi (Maxnovskiy, 1966; Parfentev, 
1951; Stark, 1952; Bright, 2002; Pavlovskii, 1955).
I.K.Maxanovskiy (1960) tomonidan Farg‘ona vodiysi va Chotqol tog‘ tizmalari 
qattiqanotlilar faunasini o‘rganish chog‘ida archa va qarag‘ayda uchrovchi ayrim 
po‘stloqxo‘r qo‘ng‘izlarga oid qisqacha ma’lumotlar to‘plangan. Muallifning 
ma’lumotlariga ko’ra Buxоrо vilоyatida daraxtlarning uzunmo’ylov qo’ng’izlari 
sezilarli ko’payib, 10 sm
2
po’stlоq yuzasida 5-10 tadan teshik оchgan va bir yilda 
o’rik daraxtlarining ko’plab qurib ketishiga оlib kelgan.
M.S. Gershun va B.D. Kleynerlarning “Daraxtlarni zararkunanda va 
kasalliklardan saqlash” (1962) nomli monografiyasida asosan qayrag‘ochlarning 
po‘stlog‘i bilan oziqlanuvchi 3 turdagi po‘stloqxo‘r qo‘ng‘izlarning (katta 
qayrag‘och po‘stloqxo‘ri, belbog‘li po‘stloqxo‘r, qayrag‘och po‘stloqxo‘ri) 
morfologiyasi, hayot kechirishi va zarar keltirish xususiyatlari hamda tarqalishi, 
ozuqa o‘simliklari haqida qisqacha ma’lumot berilgan. SHuningdek qarshi kurash 
choralari uchun tavsiyalar keltirib o‘tilgan, lekin ularning lotincha nomlari bilan 
aynan qaysi po‘stloqxo‘rlar ekanligiga aniqlik kiritmagan. Muallifning yozishicha 
ushbu hasharotlar Markaziy Osiyoning barcha respublikalarida, jumladan 
O‘zbekistonda ham uchraydi. Sobiq ittifoqning Evropa qismida yilda 2 bo‘g‘in 
bersa, O‘zbekistonda 4 bo‘g‘in beradi.
Mevali daraxt po‘stloqxo‘ri (
Scolytus mali 
Bechst.) va burishgan po‘stloqxo‘r 
qo‘ng‘izlarining (
Scolytus rugulosus 
Ratz.) tarqalishi va zarariga oid ayrim 
ma’lumotlar V.V. Yaxontov ishlarida qayd etilgan. Muallif mevali daraxt 
po‘stloqxo‘ri va burishgan po‘stloqxo‘r ko‘pgina mevali daraxtlarga, ayniqsa danak 
mevali bog‘larga ko‘plab zarar etkazishini ta’kidlagan. Olimning yozishicha olxo‘ri 
qo‘ng‘izi ya’ni meva po‘stloqxo‘ri Markaziy Osiyo, Qozog‘iston, Sibir va 

---

14
Evropada, burishgan po‘stloqxo‘r Markaziy Osiyo, Qozog‘iston, Kavkaz, Eron, 
Sibir, O‘rta va Janubiy Evropada hamda Shimoliy Amerikada uchraydi. O‘zbekiston 
sharoitida ikki bo‘g‘in berishi ta’kidlangan (Yaxontov, 1962). Aynan shu ikki 
turning zarar keltirish xususiyatlari to‘g‘risida “Bog‘, tokzor va sabzavot ekinlarini 
zararkunda hamda kasalliklardan himoya qilishga oid spravochnik” (1962) va 
“Bog‘, tokzorlarning zararkunandalari, kasalliklari va ularga qarshi kurash tizimi” 
(1995) nomli qo‘llanmalarda ham ma’lumotlar berilgan bo‘lib, mevali daraxtlarda 
Scolytus mali
ning ko‘plab uchrashi alohida ta’kidlanadi.
S. scolytus 
F. ning asosiy ozuqa o‘simligi qayrag‘ochlar hisoblanib, ushbu tur 
shimoliy o‘lkalarda yil davomida 2 bo‘g‘in, Qozog‘istonda 3 bo‘g‘in va 
O‘zbekistonda 4 bo‘g‘in beradi (1980). 
Qoraqum cho‘llarining zlatkalar, yog‘ochxo‘rlar, po‘stloqxo‘rlar faunasi turlari 
to‘g‘risidagi ma’lumotlar qator olimlar tomonidan tadqiq etilgan (Begov, 1975; 
Davletshina, 1979; Sinandskiy, 1963; Yaxontov, 1954). 
Janubi-G‘arbiy 
Tojikiston 
ksilofil 
zararkunandalari 
faunasida 
po‘stloqxo‘rlarning 9 urug‘ga oid 16 turi uchrab, ularning faunadagi ulushi 6,5 % ga 
to‘g‘ri keladi. Ksilofag qo‘ng‘izlarni o‘rganishga doir ma’lumotlar A.X. Qodirov 
tomonidan Janubi-g‘arbiy Tojikiston faunasi misolida keng yoritilgan. SHuningdek, 
qayrag‘och, qayin, tok, pista, bodom, grek yong‘og‘i hamda boshqa daraxt-butalar, 
o‘rmon va to‘qay o‘simliklari ksilofag qattiqanotlilarining faunasi, bioekologik
xususiyatlariga doir tadqiqotlar olib borgan. ksilofag qattiqanotlilarning vertikal 
mintaqalar va biotoplarda tarqalish qonuniyatlari biologiyasi va ekologiyasi ham 
o‘rganilgan (1990). Muallif tomonidan Markaziy Osiyo hududida 19 urug‘ga 
mansub, 39 tur ro‘yxatga olingan (1989-а, 1993). 
1993-yilda chop etilgan “Насекомые Узбекистана” kitobida yozilishicha 
po‘stloqxo‘rlarning 5 ming turi bo‘lib, asosiy qismi tropik mintaqalarda tarqalgan. 
O‘zbekistonda 15 turi uchraydi. Bularning barchasi jiddiy zararkunandalar 
hisoblanadi. Pistada