2016-yilda Germaniyada ro`yhatdan o`tgan va o`zida Belgiya, Niderlandiya

Mantiqiy savollar:
1.
 
Siz huquqshunos sifatida faoliyat yuritadigan korxonada xalqaro savdo bitimi 
tuzish zaruriyati yuzaga keldi. Korxona rahbari ushbu shartnoma yuzasidan 
amalga oshirilishi rejalashtiriladigan hisob-kitoblarda yetkazib beruvchi 
sifatida korxona manfaatlariga ko`proq xizmat qiladigan eng kamida 2 xil 
xalqaro hisob-kitob usulini taklif qilgan bo`lardingiz? Siz taklif qilmoqchi 
bo`lgan usul xalqaro hisob-kitoblarning boshqa turlaridan qanday farqli 
jihatlari va afzallik tomonlari bor? 
Javob: 
Demak, avvalo, xalqaro hisob-kitoblar tushunchasiga ta`rif berib 
o`tamiz. Xalqaro hisob-kitoblar asosan, savdo va nosavdo ko`rinishidagi hisob-
kitoblarga bo`linadi.
Savdo ko`rinishidagi hisob-kitoblarga ikki va undan ortiq davlatlar, yoki 
ularning yuridik shaxslari ishtirokidagi savdo bitimlari, tijorat va tadbirkorlik 
maqsadida tuzilgan shartnomalar bo`yicha amalga oshirilgan hisob-kitoblar kiradi.
Nosavdo ko`rinishidagi hisob-kitoblar deganda esa, davlatlar orasidagi ilm-
fan, madaniyat, san`at, sport sohalariga doir hisob-kitoblar tushuniladi.
Xalqaro hisob-kitoblari tashqi savdodan tushgan to`lovlar, xalqaro kredit 
kirim-chiqimlari, dengiz, temiryo`l va boshqa transport turdagi xalqaro yuk va 
yo`lovchi tashishdan tushgan kirim-chiqimlar, to`lovlarni o`z ichiga oladi.
Xalqaro hisob-kitoblar tushunchasi keng qamrovli bo`lib, u eksport-import 
operatsiyalari, tijorat tusiga ega bo`lmagan to`lovlar – sayyohlik, sport, fuqarolar 
tomonidan xorijiy davlatlarga pul o`tkazishlar, xorijiy davlatlarda diplomatik va 
savdo vakolatxonalarini ochish, o`zga davlatlar hududida harbiy qismlarini saqlash 

---

hamda kapitallar va kreditlarning harakatlari bo`yicha amalga oshiriladigan hisob-
kitoblarni o`z ichiga oladi.
Hisob-kitoblar naqd pulli va naqd pulsiz ko`rinishda bo`lib, o`z o`rnida naqd 
pulsiz hisob-kitoblar ham bir necha shakllarga bo`linadi:

Memorial order; 

To`lov topshiriqnomasi; 

To`lov talabnomasi; 

Inkasso topshiriqnomasi; 

Akkreditiv orqali hisob-kitob qilish.
Bank o`tkazmalari – xalqaro hisob-kitoblarning eng oddiy shaklidir, bu 
bir bankdan ikkinchi aniq bir summani o`tkazma qabul qiluvchiga to`laydigan 
topshiriqnomadir.
Agar, korxona huquqshunosi sifatida faoliyat yuritadigan bo`lsam, eng 
keng tarqalgan ikki xil hisob-kitobni, ya`ni, akkreditiv va inkasso hisob-
kitoblarni taklif qilgan bo`lar edim.
Akkreditiv bo‘yicha hisob-kitob qilinganida mijozning (to‘lovchining) 
topshirig‘i bilan va uning ko‘rsatmalariga muvofiq akkreditiv ochgan bank 
(bank-emitent) mablag‘larni oluvchi yoki u ko‘rsatgan shaxs (bundan keyingi 
matnda — mablag‘larni oluvchi) hujjatlarni taqdim etgan va akkreditivda 
nazarda tutilgan boshqa shartlarni bajargan taqdirda to‘lovni amalga oshirish 
majburiyatini oladi. 
Inkasso bo‘yicha hisob-kitob qilinganida mijoz o‘z bankiga (bank-
emitentga) pul to‘lovchidan to‘lovni va (yoki) to‘lov akseptini mijoz hisobidan 
qabul qilish haqida topshiriqnoma yuboradi. 
Inkasso topshirig‘ini olgan bank-emitent uni bajarish uchun boshqa 
bankni (ijrochi bankni) jalb qilishga haqli. Inkasso bo‘yicha hisob-kitoblarni 
amalga oshirish tartibi qonunchilik bilan va bank amaliyotida qo‘llaniladigan 
ish muomalasi odatlari bilan boshqariladi. 

---

Mijozning topshirig‘i bajarilmagan yoki tegishli suratda bajarilmagan 
taqdirda, bank-emitent uning oldida qonunda nazarda tutilgan asoslarga ko‘ra 
va miqdorda javobgar bo‘ladi. 
Agar ijrochi bank tomonidan hisob-kitob operatsiyalarini amalga 
oshirish qoidalari buzilganligi munosabati bilan mijozning topshirig‘i 
bajarilmagan yoki tegishli suratda bajarilmagan bo‘lsa, mijoz oldidagi 
javobgarlik ushbu bank zimmasiga yuklatilishi mumkin. 
 
2.
 
Chet el elementi bilan murakkablashgan farzandlikka olish jarayonida 
ishtirok etuvchi davlatlarning vakolatlari xususida fikr yuriting va xalqaro 
shartnomalarda ushbu mavzu yuzasidan qanday to`xtamlarga kelinganligi 
to`g`risida o`zaro muhokamaga kirishing.
Javob: 
Farzandlikka olish xalqaro xarakterga ega bo`lishi uchun va xalqaro 
xususiy huquq normalari vositasida tartibga solinishi uchun eng avvalo, farzandlikka 
olayotganlar va farzandlikka olinuvchi shaxslar bir-birlari bilan chet el fuqarosi 
bo`lishi yoki farzandlikka olish xorijiy davlat hududida amalga oshirilishi lozim. 
O`zbekiston Respublikasi fuqarolari tomonidan ham, chet el fuqarolari tomonidan 
ham O`zbekiston Respublikasi fuqarosi bo`lgan bolani farzandlikka olishda aohida 
shartlar yoki tartib belgilanmagan. Bu borada istisno tariqasida faqatgina Oila 
kodeksi 237-moddasi 3-qismida agar farzandlikka olish natijasida farzandlikka 
olingan bolaning O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligi hamda xalqaro 
shartnomalari bilan belgilangan huquqlari buziladigan bo‘lsa, farzandlikka 
oluvchining qaysi fuqarolikka mansubligidan qat’i nazar, farzandlikka olish mumkin 
emas, farzandlikka olingan taqdirda esa, u sud tartibida bekor qilinishi lozimligi 
belgilab qo`yilgan. O`zbekiston Respublikasi fuqarosi bo`lgan bolani farzandlikka 
olishni istagan O`zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida doimiy yashovchi 
O`zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari yoki fuqaroligi bo`lmagan 

---

shaxslar farzandlikka olish to`g`risidagi arizani farzandlikka olinayotgan bolaning 
yashash (turgan) joyidagi tegishincha Qoraqalpog`ison Respublikasi fuqarolik 
ishlari bo`yicha Oliy sudiga, fuqarolik ishlari bo`yicha viloyat yoki Toshkent shahar 
sudiga berishlari lozimligi belgilangan. 1965-yilgi “Farzandlikka olishda 
yurisdiksiya, qo`llaniladigan huquq va farzandlikka olish to`g`risidagi sud 
qarorlarini tan olish to`g`risida”gi Gaaga Konvensiyasi alohida o`ringa ega bo`lib, 
unda farzandlikka olishning protsessual jihatlari, farzandlikka oluvchilar va 
farzandlikka olinuvchilarga qo`yiladigan talablarning belgilanishi bilan farzandlikka 
olishning protsessual jihatlari takomillashtirilgan. 1967-yil 24-aprelda Strasburgda 
imzolangan “Bolalarni farzandlikka olish to`g`risida”gi Yevropa konvensiyasi 18 
davlat tomonidan, jumladan, Avstriya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Gretsiya, 
Daniya, Italiya, Latviya davlatlari tomonidan imzolangan bo`lib, farzandlikka olish 
borasidagi moddiy huquq normalarini unifikatsiyalashga qaratilgan. Ushbu 
Konvensiyada bir davlatda amalga oshirilgan farzandlikka olish ikkinchi davlatda 
tan olinishi uchun amalga oshirilishi lozim bo`lgan shartlar belgilangan. Bunda, 18 
yoshga to`lmagam, nikoh qurmagan va qonun bo`yicha voyaga yetmagan 
hisoblangan bolalar nazarda tutilgan. 1984-yilgi xalqaro xususiy huquq masalalari 
bo`yicha uchinchi maxsus Amerika konferensiyasida qabul qilingan “Voyaga 
yetmaganlarni farzandlikka olish bo`yicha kollizion huquq to`g`risida”gi 
Konvensiyaga muvofiq esa, farzandlikka olinayotgan bolaning roziligi, farzandlikka 
olish tartibi, bu boradagi formal talablarga nisbatan voyaga yetmagan shaxsning 
doimiy turar-joyi qonui qo`llanilishi, farzandlikka olayotgan shaxsning qonuni esa, 
uning farzandlikka olish talablariga javob berishi, yoshi va nikohda bo`lishi 
masalalariga nisbatan qo`llanilishi belgilangan.