2016 Kon ishlari asoslari p65

© «Cho'lpon» nomidagi NMIU, 2007 © «Cho'lpon» nomidagi NMIU, 2016

SO'ZBOSHI
Konchilik insoniyat faoliyatining asosiy ko'rinishlaridan biri bo'lib, hayot darajasi va ishlab chiqarishning o'sishini ta'minlaydi. Kon ishlari sanoatning yetakchi tarmog'i sifatida konlarni izlab topish, ularni qazib chiqarish, qazib olingan xomashyoni dastlabki qayta ishlash, konchilik korxonalarini qurish va turli vazifalarni bajarishga mo'ljallangan yerosti inshootlarini barpo etish kabilarni o'z ichiga oladi.
Foydali qazilma konlarini yerosti, ochiq, geotexnologik va boshqa usullarda qazib chiqarish tamoyillarini o'zlashtirish mazkur fanning asosiy vazifasi hisoblanadi.
Konchilik sanoati kon ishlari tarkibini tashkil qiluvchi bo'g'in sifatida foydali qazilma konlarini qazib olish va dastlabki boyitish ishlarini amalga oshiradi hamda mamlakat xalq xo'jaligiga yoqilg'i (ko'mir, yonuvchi slaneslar, torf, neft, tabiiy gaz), qora, rangli, siyrak va radioaktif metall rudalari, kon- kimyo xom-ashyolari, qurilish materiallari va boshqa xomashyolarni yetkazib beradi.
Yuqorida sanab o'tilgan xomashyo va minerallarni dunyo miqyosida qazib chiqarish ekspertlar hisobi bo'yicha 160—180 mlrd. t kon massasini tashkil qiladi.
Hozirgi vaqtda har yili yerostidan 8 mlrd. t yoqilg'i, 570 mln. t qora metall rudasi, 170 mln. t rangli metall rudasi, 620 mln. t industrial mineral xomashyo qazib olinmoqda. Biroq zamonaviy texnika va texnologiya qazib olingan kon massasining atigi 3—5% idangina foydalanishni ta'minlamoq- da, xolos. Qolgan 95—97% i sanoat chiqindisi hisoblanadi.
Konchilik sanoatining rivojlanishi mamlakat iqtisodiyoti, mudofaa quvvati va mustaqilligini mustahkamlashda muhim ahamiyatga egadir. O'zbekiston Respublikasi konchilik sanoati bo'yicha rivojlangan mamlakatlar qatorida yetakchi o'rinlarda turadi.
Hozirgi vaqtda respublikamizda konchilik sanoatining quyidagi tarmoqlari mavjud bo'lib, ular yuqori sur'atlarda rivojlanib bormoqda:

• 
  yoqilg'i qazib chiqarish (ko'mir, yonuvchi slaneslar, neft, tabiiy gaz, uran);
  
• 
  rangli metallurgiya (oltin, kumush, mis, rux, qo'rg'oshin, volfram va boshqalar);
  
• 
  kon-kimyo xomashyosi qazib chiqarish (appatit, fosforit va turli mineral tuzlar);
  
• 
  tabiiy qurilish materiallari qazib chiqarish (granit, mar- mar, tuf, ohaktosh, shag'al, qum, soztuproq va boshqalar).
  

Hozirgi vaqtda O'zbekiston Respublikasi hududida 2800 ga yaqin turli foydali qazilma konlari topilgan. Ulardan 850 dan ko'prog'i to'la tekshiruvdan o'tgan va 400 ga yaqini foyda- lanishga topshirilgan. Biroq shuni aytish kerakki, ishlayotgan konlarning qariyb 80—85% i tabiiy qurilish materiallari konlariga to'g'ri keladi. Bu konlarni qazib olayotgan korxona- larning ishlab chiqarish quvvati juda past bo'lib, kon massasi bo'yicha unumdorligi 25—50 ming tonna (yoki kub metr)ni tashkil qiladi. Shuningdek, o'rta va yuqori ishlab chiqarish quvvatiga ega bo'lgan konchilik korxonalari ham respublika iqtisodiyotida muhim o'rin tutadi. Ularga Olmaliq kon- metallurgiya kombinati, Navoiy kon-metallurgiya kombinati, O'zbekiston «Ko'mir» aksionerlik jamiyati hamda ko'plab neft va tabiiy gazni qazib chiqaruvchi korxonalar misol bo'la oladi.
Konchilik sanoati korxonalarida kon qazish ishlarining o'ziga xos murakkab va xavfli xususiyatlari mavjud. Ularning asosiylari quyidagilardir:

• 
  foydali qazilma konlarini o'zlashtirish atrof-muhitga bevosita ta'sir ko'rsatib, qator ekologik muammolarning kelib chiqishiga sabab bo'ladi;
  
• 
  ish joylarining doimo surilib turishi kon qazish ishlarini mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish va tashkil qilishga alohida talablar qo'yadi;
  
• 
  qazish ishlarining tobora chuqurlashib borishi natijasida geologik sharoitlarning murakkablashib borishi, gazodinamik hodisalarning sodir bo'lish ehtimolligi, shaxta (rudnik) atmosferasi haroratining ko'tarilishi kabi omillar.
  

Kon ishlarining rivojianishi ming yillik tarixga ega bo'lsa- da, kon ishlari va metallshunoslikka oid bilimlar faqat 1556-yildagina buyuk olim G. Agrikoli tomonidan tartibga keltirildi va «Kon ishlari va metallurgiya haqida XII kitob» nomi bilan lotin tilida Bazelda chop etildi.
Minerallarning hosil bo'lishi, kon ishlarini olib borish usullari, rudniklarni shamollatish to'g'risidagi ilmiy asoslar M.D. Lomonosovning asarlarida batafsil bayon etilgan (1745-1763-yillar).
XX asrda konchilik ishlari jadal rivojlana boshladi. Bunda rus olimlari professor B.I. Bokiy, akademik A.M. Terpigorov, akademik L.D. Shevyakov, akademik A.A. Skochinskiy va boshqa mutaxassislarning xizmatlari kattadir. XX asrning ikkinchi yarmida esa konchilik sanoati sobiq ittifoq tarkibiga kiruvchi RSFSR, Ukraina va O'rta Osiyo respublikalarida yanada jadalroq sur'atlarda rivojlandi. Bunda rus olimlari N.V. Melnikov, M.N. Agashkov, A.S. Burchakov, V.V. Rjevskiy hamda o'zbek olimlaridan O'zbekiston Fanlar akademiyasi akademigi V.R. Rahimov, professor B.R. Raimjonov, professor F.M. Mavlonova va boshqa olimlarning xizmatlari alohida o'rin tutadi.
O'zbekiston mustaqillikka erishgan so'nggi davrlarda respublika hukumati tomonidan konchilik sanoatining barcha tarmoqlarini, ayniqsa yoqilg'i ishlab chiqarish tarmoqlarini yangi innovatsion loyihalar asosida rivojlantirishga katta aha- miyat berilmoqda.
O'zbekiston zaminida qo'ng'ir va toshko'mirning katta zahiralari mavjud (masalan, qo'ng'ir ko'mirning tasdiqlangan zahirasi 1/900 mln. t., toshko'mir zahirasi 47 mln. t.ni tashkil qiladi) ana shunday ulkan zaxiraga ega bo'lgan mamlakatning yoqilg'i-energetika balansidagi ko'mirning ulushi atigi 4—5% ni tashkil qiladi.
Yuqorida qayd etilgan Vazirlar mahkamasi qarorlarida yaqin kelajakda respublika yoqilg'i-energetika balansidagi ko'mirning ulushini 15% ga yetkazish ko'zda tutilgan. Shu sababli ushbu o'quv qo'llanmada ko'mirni yerosti va ochiq usulda qazib olish texnologiyalari asoslarini mukammalroq yoritishga harakat qilingan.
I BOB
KONCHILIK SANOATI KOMPLEKSINING ASOSIY ELEMENTLARI
1.1. Konchilik sanoati va konchilik korxonalari
Odamlar tomonidan ishlatilganda yetarli darajada beradi- gan, organik yoki anorganik kelib chiqishga ega bo'lgan tabiiy minerallar foydali qazilma hisoblanadi. Foydali qazilmalarni qazib olish deganda ularni Yer qobig'idan chiqarib olish tushu- niladi. Tabiatda foydali qazilmalar qattiq, suyuq va gazsimon ko'rinishlarda uchraydi.
Foydali qazilmalarni qazib olishning yerosti, ochiq, geotex- nologik, skvajina va aralash usullari mavjud bo'lib, ularni qazib olish konchilik korxonalari tomonidan amalga oshiriladi.
Konchilik korxonasi konlarni izlab topish, qazib chiqarish va boyitish ishlarini bajaradi. Foydali qazilmalarni qazib olib, dastlabki boyitish ishlarini bajaruvchi korxonalar qazib chiqa- ruvchi korxonalar deyiladi. Qazib chiqaruvchi korxonalarga shaxta, rudnik, karyer (razrez) kabi korxonalar kiradi.
Shaxta — foydali qazilmalarni (asosan, ko'mirni) yerosti usulida qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi.
Rudnik — asosan, metall rudalari, kon-kimyoviy xomashyo va qurilish materiallarini yerosti usulida qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi.
Karyer — foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib chiqa- ruvchi konchilik korxonasi.
Razrez — ko'mir qazuvchi karyer.
Priysk — qimmatbaho metallarga ega bo'lgan sochma konlarni qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi.
Promisel — suyuq va gazsimon foydali qazilmalarni qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi (neft promiseli).
Konni ochish, qazishga tayyorlash va bevosita foydali qazilmani qazib olish bilan bog'liq barcha ishlar majmuyi konni qazib chiqarish deyiladi.
Bu ishlar kon qazib chiqarishning bo'g'inlari hisoblanadi. Masalan, dastlab konni ochish, so'ng uning bir qismini qazishga tayyorlash va bevosita foydali qazilmani qazib olish ishlari birin-ketin bajariladi.
Konlarni yerosti usulida qazib chiqarish uchun yerosti kon lahimlari to'rini barpo etish zarur (1.1-rasm).