2010-yilgi dastur asosida yozilgan

Tabiatda uchrashi. Vodorod davriy jadvalda birinchi o`rinda joylashgan (Z = 1). Uning atomi eng oddiy tuzilgan: atom yadrosi elektron bulut bilan qoplangan. Elektron konfiguratsiyasi 1s<sup>1</sup>.
Vodorod tabiatda keng tarqalgan–suv, barcha organik birikmalar hamda erkin holda ayrim tabiiy gazlar tarkibida uchraydi. Uning yer po`stlog`idagi miqdori massa jihatdan 0,15 % ga yetadi (gidrosferani hisobga olganda–1 %). Vodorod Quyosh massasining yarmini tashkil etadi.
Tabiatda H ikkita izotopi–protiy (99,98 %) va deyteriy (0,02 %) holida uchraydi. Shu sababli odatdagi suv tarkibida ozroq miqdorda og`ir suv bo`ladi.
Olinishi. Laboratoriya sharoitida vodorod quyidagi usullar bilan olinadi.
1. Metallni (Zn ni) HCl yoki H₂SO₄ larning eritmalari bilan o`zaro ta`sir ettirish: Zn + 2H⁺ = Zn²⁺ + H₂↑
2. Suvni elektroliz qilish: 2H₂O → 2H₂ + O₂
4H⁺ + 4e^– = H₂ │4 │2
2O^2– – 2e^– = O₂ │2 │1
Sanoatda vodorod bir necha xil usullar bilan olinadi.
1. KCl yoki NaCl ning suvdagi eritmalarini elektroliz qilishda qo`shimcha mahsulot sifatida hosil bo`ladi.
2. Konversiya usuli bilan (konversiya–o`zgartirish).
C + H₂O = CO + H₂ CO + (H₂) + H₂O = CO₂ + H₂ + (H₂)
3. Metanni suv bug`i bilan konversiyalash:
CH₄ + 2H₂O = CO₂ + 4H₂
4. Metanni Fe yoki Ni katalizator ishtirokida 350 ⁰C ga qadar qizdirish:
CH₄ = C + 2H₂
5. Koks gazini o`ta sovitish (–196 <sup>0</sup>C ga qadar). Bunday sovitilganda H dan boshqa barcha gazsimon moddalar suyuqlikka aylanadi (kondensatsiyalanadi).
Fizik–kimyoviy xossalari. Vodorod–eng yengil gaz (u havodan 14,5 marta yengil), rangsiz, ta`msiz, hidsiz, suvda kam eriydi (1 l suvda 20 ⁰C da 18 ml eriydi), –252,8 ⁰C da suyuqlanadi. Suyuq vodorod rangsiz. Vodorodning massa sonlari 1, 2, 3 bo`lgan protiy – <sup>1</sup>H, deyteriy – <sup>2</sup>D va tririy – <sup>3</sup>T izotoplari mavjud.
Birikmalarda vodorod doimo I valentli bo`ladi, oksidlanish darajasi +1, lekin metallarning gidridlarida –1 ga teng bo`ladi. Molekulasi ikki atomdan tarkib topgan. H : H yoki H<sub>2</sub>, H<sub>2</sub> = 2H, ∆H<sup>0</sup> = 436 kJ/mol.
Vodorod kislorodda yonganda ko`p miqdorda issiqlik chiqadi. H–O alangasining harorati 3000 ⁰C ga yetadi. 2 hajm H bilan 1 hajm O ning aralashmasi qaldiroq gaz deyiladi. Bu gaz qattiq portlaganda suv hosil bo`ladi:
2H<sub>2</sub> + O<sub>2</sub> = 2H<sub>2</sub>O
Yuqori haroratda H ishqoriy va ishqoriy–yer metallari bilan birikib, oq kristall moddalar–gidridlar hosil qiladi. Gidridlar suv ta`sirida oson parchalanib, tegishli ishqor va vodorodni hosil qiladi:
CaH₂ + 2H₂O = Ca(OH)₂ + 2H₂↑
Atomar vodorodning reaksiyaga kirishish xususiyati juda kuchli bo`ladi: u xona haroratida metallarning oksidlarini qaytaradi, O, S, P bilan birikadi.
H + H = H<sub>2</sub>, ∆H<sup>0</sup> = –436 kJ/mol.
Vodorod qizdirilganda ko`pchilik metallarni ularning oksidlaridan qaytaradi. Masalan, CuO + H₂ = Cu + H₂O
H₂ – 2e^– = 2H⁺ │2 │1
Cu²⁺ + 2e^– = Cu │2 │1