|
Takrorlash uchun savollar.
1. Uglerod guruhchasi elementlari qanday umumiy xossalarni namoyon qiladi?
2. Uglerod qanday olinadi va qanday xossalarni namoyon qiladi?
3. Uglerod oksidlari qanday olinadi va qanday xossalarni namoyon qiladi?
4. Kremniy qanday olinadi va qanday xossalarga ega?
5. Kremniy oksidi qanday olinadi va qanday xossalarga ega?
6. Shisha qanday usullar bilan ishlab chiqariladi?
7. Sement qanday usullar bilan ishlab chiqariladi?
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Olmos, grafit, karbin, adsorbsiya, adsorbent, adsorbat, karbidlar, quruq muz, karbonatlar, gidrokarbonatlar, silitsidlar, qumtuproq, silikatlar, alyumosilikatlar, shisha, kimyoviy shisha, billur shisha, sitallar, portlandsement, klinker, mergel, beton, temir–beton, plastobeton, silikat sanoati.
Mavzuga oid adabiyotlar.
1. I.E.Toshev.R.Ro’ziyev.I.I.Ismoilov.”Anorganik kimyo”. «O`qituvchi», 2004.
2. S. Masharipov, I. Tirkashev. Kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.
3. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi», 2001.
4. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. “Anorganik kimyo’. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.
5. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. Kimyo. Toshkent, «O`zbekiston», 2002.
6. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi», 2001.
Mavzu:V-A-guruh elementlari. Azot va fosfor. Mineral o`g`itlar.
Reja.
-Azot guruhchasining umumiy tavsifi.
-Azot, ammiak, ularning olinishi va xossalari.
-Azot oksidlari, nitrat kislota va uning tuzlari.
-Fosfor, oksidlari, fosfat kislotalar va ularning tuzlari.
- Mineral o`g`itlar.
Azot guruhchasiga azot–N, fosfor–P, surma–Sb, mishyak–As va vismut–Bi elementlari kiradi. Bular davriy jadval V guruhining p–elementlaridir. Ular atomlarining tashqi energetik pog`onasida 5 tadan elektron bo`ladi–ns2 np3. Shu sababli bu elementlarning yuqori oksidlanish darajasi +5 ga, quyi oksidlanish darajasi –3 ga teng, ba`zan +3 oksidlanish darajasida ham bo`ladi.
2. 1–jadval. Azot guruhchasi elementlarining xossalari.
№
|
Xossalari
|
N
|
P
|
As
|
Sb
|
Bi
|
1.
2.
3.
4.
5.
6.
|
Tartib raqami
Valent elektronlari
Atomining ionlanish energiyasi, eV
Nisbiy elektrmanfiyligi
Birikmalarida oksidlanish darajasi
Atom radiusi, nm
|
7
2s22p3
14,5
3,07
+5,+4,
+3,+2,
–3,–2,–1
0,071
|
15
3s23p3
10,5
2,1
+5,+4,
+3,–3,
–2
0,13
|
33
4s24p3
9,8
2,2
+5,+3,
–3
0,15
|
51
5s25p3
8,6
1,82
+5,+3,
–3
0,16
|
83
6s26p3
7,3
1,67
+5,+3,–3
0,18
|
N +7)2 )5 1s22s22p3 P +15)2 )8 )5 1s22s22p63s23p3
Azot guruhchasidagi elementlar H bilan RH3 tarkibli birikmalar, O bilan R2O3 va R2O5 tarkibli oksidlar hosil qiladi. Masalan, NH3–ammiak, PH3–fosgen, N2O3 va N2O5–azot oksidlari, P2O3 va P2O5–fosfor oksidlari.
Guruhchada tartib raqami ortishi bilan metallmaslik xossalari susayadi, metallik xossalari esa kuchayadi. Guruhchadagi elementlarning xossalari bir–biridan keskin farq qiladi. M: azot–metallmas (x=3,07), vismut–metall (x=1,67).
Tabiatda uchrashi. Azot tabiatda asosan erkin holda uchraydi. Havoda uning hajmiy ulushi 78,09 %, massa ulushi 75,6 % bo`ladi. Oz miqdorda tuproq tarkibida, oqsil moddalar va ko`pchilik tabiiy birikmalar tarkibida bo`ladi. Yer po`stlog`idagi azotning umumiy miqdori 0,01 %.
Olinishi. Texnikada azot suyuq havodan olinadi. Azot olish uchun havo suyuq holatga o`tkaziladi, so`ngra bug`latish yo`li bilan uchuvchanligi kamroq bo`lgan kisloroddan ajratiladi.
(azotning Tqaynash= –195,8 0C, kislorodning Tqaynash= –183 0C )
Laboratoriyada sof azot ammoniy nitritni qizdirib parchalash orqali olinadi:
NH4NO2 = N2↑ + 2H2O
Orbitallar birikayotgan atomlarning markazlarini bog`lovchi chiziq bo`ylab bir–birini qoplaganida hosil bo`ladigan kovalent bog`lanish sigma–σ bog`lanish deyiladi.
Orbitallar birikayotgan atomlarning markazlarini bog`lovchi chiziqning ikkala tomoni bo`ylab bir–birini qoplaganida vujidga keladigan kovalent bog`lanish pi–π bog`lanish deyiladi.
Azot molekulasida bitta σ–bog`lanish va ikkita π–bog`lanish, hammasi bo`lib uchta bog`lanish mavjud.
Fizik–kimyoviy xossalari. Azot–rangsiz, hidsiz, ta`msiz va havodan yengil gaz. 20 0C da 1 l suvda 15,4 ml azot eriydi. Tabiiy azot massa sonlari 14 (99,64 %) va 15 (0,36 %) bo`lgan ikkita barqaror izotopdan tarkib topgan.
Azot molekulasi ikki atomdan iborat. Ular orasidagi bog`lanishning uzunligi juda qisqa–0,109 nm. Xona temperaturasida azot faqat litiy bilan bevosita birikadi:
N2 + 6Li = 2Li3N
Azot turli metallar bilan yuqori haroratda birikib nitridlar hosil qiladi:
3Ca + N2 = Ca3N2 2Al + N2 = 2AlN
Azot vodorod bilan yuqori bosim va haroratda katalizator ishtirokida birikadi: N2 + 3H2 = 2NH3
Elektr yoyi haroratida (3000–4000 0C) azot kislorod bilan birikadi:
N2 + O2 = 2NO
Azot vodorod bilan bir necha xil birikma hosil qiladi, ulardan eng muhimi ammiak–NH3 dir.
Laboratoriya sharoitida ammiak odatda ammoniy xlorid bilan so`ndirilgan ohak aralashmasini ohista qizdirish orqali olinadi:
2NH4Cl + Ca(OH)2 = CaCl2 + 2NH3↑ + 2H2O
Sanoatda ammiak azot bilan vodorodni sintez qilish orqali olinadi:
N2 + 3H2 ↔ 2NH3, ∆H0 = –92,4 kJ.
Ammiak o`ziga xos o`tkir hidli rangsiz gaz, havodan deyarli ikki marta yengil. Bosim oshirilganda yoki ammiak sovitilganda u osonlik bilan rangsiz suyuqlikka aylanadi (Tqaynash= –33,4 0C). Suvda juda yaxshi eriydi (20 0C da 1 hajm suvda 700 hajm NH3 eriydi). Uning suvdagi eritmasi ammiakli suv yoki navshadil spirti deyiladi.
NH3 + H2O ↔ NH3•H2O (NH4OH) ↔ NH4+ + OH–
Ammiak kislotalar bilan o`zaro ta`sirlashib ammoniy tuzlarini hosil qiladi:
NH3 + HCl = NH4Cl NH3 + H3PO4 = NH4H2PO4
Ammiak kislorodda va qizdirilgan havoda yonib, azot hamda suv hosil qiladi: 4NH3 + 3O2 = 2N2 + 6H2O
Katalizator ishtirokida ammiak kislorod bilan ta`sirlashib azot (II)–oksid va suv hosil qiladi: 4NH3 + 5O2 = 4NO + 6H2O
Qizdirilganda ammiak mis (II)–oksidni qaytaradi, o`zi esa erkin azotga qadar oksidlanadi: 3CuO + 2NH3 = 3Cu + N2 + 3H2O
Ammoniy tuzlari ammoniy kationi bilan kislota anionidan tarkib topgan. Ammoniy tuzlari ammiakni yoki uning suvdagi eritmalarini kislotalar bilan o`zaro ta`sir ettirib olinadi. Masalan,
NH3 + HNO3 = NH4NO3 ; NH3•H2O + HNO3 = NH4NO3 + H2O
Ammoniy tuzlari ishqorlar, kislotalar va boshqa tuzlarning eritmalari bilan reaksiyaga kirishadi:
NH4Cl + NaOH = NaCl + H2O + NH3↑ ; 2NH4Cl + H2SO4 = (NH4)2SO4 + 2HCl↑
(NH4)2SO4 + BaCl2 = BaSO4↓ + 2NH4Cl
Ammoniy tuzlarining hammasi qizdirilganda parchalanadi yoki haydaladi masalan: (NH4)2CO3 = 2NH3↑ + H2O + CO2↑
Do'stlaringiz bilan baham: |
