20-mavzu: XVII asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji. Reja

20-MAVZU: XVII asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji.
Reja:
1. Buxoro amirligi, Qo’qon va Xiva xonliklarida ta’lim-tarbiya.
2.Turkiston o‘lkasida diniy-islomiy tarbiya muassasalari va pedagogik fikr taraqqiyoti.


Buxoro amirligi, Qo’qon va Xiva xonliklarida ta’lim-tarbiya
XVII-XIX asrlarda O’rta Osiyoda bir nechta turdagi talim muassasalari (maktab, madrasa, qorixona, daloilxona, otnoyilar maktablari) mavjud edi. Ayniqsa Qo’qon, Toshkent, Buxoro kabi shaharlarda ularning soni tez ko’paygan.
Buxoro amiri saroyida yirik kutubxona mavjud bо‘lgan. Amir kutubxonasini о‘sha davrdagi Sheroz kutubxonasi bilan bellasha oladigan yagona kutubxona sifatida tan olganlar.
Maktablar boshlang’ich talim muassasasi hisoblanib, unda bolalarga yozish va o’qish o’rgatilgan, din haqida dastlabki malumotlar berilgan. Madrasalar yuqori turuvchi o’quv muassasasi hisoblangan, qorixona va daloilxona («Daloil al-xayrot») quyi diniy xizmatchilarni tayyorlagan.
XIX asrdagi Qo’qon xonlari arxivlarida beklar va xonlar saroylarida sag’ir (yetm)lar uchun ochilgan maktablar haqidagi malumotlar saqlanib qolgan. Bunday maktablar davlat mablag’lari hisobiga faoliyat yuritgan.


Buxoro( Labihovuz)dagi Devonbegi madrasasi.17 asrda (bugungi kunda O'zbekiston hududida) Buxoroda Astarkhaniylar sulolasi shaharsozlik ishlari rivojlantirdi. Bunga yaqqol misol Lab-i-Hovuz majmuasidir u: savdo majmuasi, kvadrat shaklidagi hovuz, hovuzda aks etgan uch binolardan iboratmajmuadir. Mazkur binolar biri 1619-20 yilda Nodir devonbegi(bosh vazir) Buxoro hukmdori Imom quli Xonning amakisi tomonidan qurilgan ziyoratchilar va sayohatchi uchun xonahoh, masjid va savdogarlar uchun karvonsaroylardan iborat bo’lgan. Uzoq tarixiy davr mobaynida bino yemirilihiga qaramasdan sopol bo’laklariga ishlangan murakkab geometrik naqshlaro’z jilosini saqlab qolgan. Ikki minoradan iborat binoning eng tepasida katta laylak uyasi saqlangan. Mazkur ma’lumotlar Rossiya imperiyasiga 20 asrning boshida rus fotografi Sergey Mixaylovich Prokudin-Gorskiy (1863-1944 yy.) tomonidan taqdim etgan hisobotida aks etgan, fotograf suratga olishda maxsus effektlarldan foydalangan. Mazkur suratlarning ayrimlari tahminan 1905 yilda olingan, biroq bu suratlarning aksariyati 1909-15 yillarda podsho Nikolay II ning qo’llab quvvatlashi va transport vazirligi ko’magi imperiyaning barcha o’lkalariga uyushtirilgan sayoxatning uzaytirilgan davrida suratga olingan. 1911 yilda u O’rta Osiyoga (o’sha Turkistonga) qayta sayohat qilgan, Buxoroning tarixiy yodgorliklarini suratlga olgan.

Maktablardagi talim tzimi bir qancha bosqichli va puxta tashkil etlgani bois savod o’rganish ko’p vaqtni olar edi. Chunonchi, faqatgina alifboni o’rganishga 3-4 oydan bir yilgacha, bazida undan ham ko’p vaqt sarflanar edi. O’quvchilar dastlabki o’qish ko’nikmalarini egallaganlaridan so’ng «Haftyak»ni (fors. “Quronning yettdan bir qismi”) o’qishni boshlaganlar

O’quvchilar «Haftyak»ni tugatganlaridan so’ng «Chor-kitob» (To’rt kitob)ni o’qishga kirishganlar. «Chor-kitob» fors-tojik tlida yozilgan bo’lib, uning birinchi qismida diniy marosimlar (tahorat olish, namoz o’qish, ro’za tutsh va h.q.) sheriy usulda bayon etlgan, ikkinchi qismida yuqoridagi masalalar katexizis (izoh) shaklda ancha keng yoritlgan parchalar o’rin olgan. “Chor-kitob”ning “Musulmonlikning muhim masalalari” deb nomlangan uchinchi qismi o’quvchilarni shariatning asosiy ustuni -musulmon diniy huquqlari bilan tanishtrgan. Kitobning “Pandnoma” (Nasihat kitobi) deb nomlangan va XIII asrda yozilgan to’rtnchi qismida Quroni karimdan olingan odob-axloq masalalariga oid qoidalar sheriy shaklda bayon etlgan.
Shundan so’ng o’quvchilar mutlaq din masalalariga bag’ishlangan “Sabotul ojizin” kitobini o’qishni boshlaganlar. Ushbu asar ko’pincha uning muallifining nomi bilan, yani – “So’fi Olloyor” deb yuritladi. Bu sof diniy asar bo’lib, unda diniy masalalar sheriy usulda bayon qilingan.
Maktabni tamomlagan o’quvchilar talimni davom ettrish uchun madrasalarga kirganlar.
Madrasa odatda ikki bo’limdan, yani: quyi (ibādat al-’islām) va yuqori (masola) bo’limlardan iborat bo’lgan. Lekin barcha madrasalarda ham bo’limlar shunday nomlanmaganini qayd etsh lozim. Masalan, Buxoro madrasalarida quyi bo’lim «mushkulāt» deb yuritlgan.
Birinchi bo’limda talabalar din ahkomlarini o’rganganlar. Ikkinchi bo’limda esa – Quroni karimga muvofiq holda bayon etilgan islomning asosiy qonunlari o’qitilgan. Bundan tashqari, arab tilshunosligi, mantq, tarix, sher yozish ilmi, metafizika va boshqa fanlar ham o’qitilgan. Madrasalarda barcha mashg’ulotlar arab tlida olib borilgan.
Madrasa talabalarini shartli ravishda uchta kursga bo’lish mumkin.
Birinchi, yani boshlang’ich kurs adnā (quyi), ikkinchi kurs – avsat (o’rta) va uchinchi kurs – a‘lo (yuqori) deb nomlangan. Biroq, kurslarning nomlari hamma madrasalarda ham bir xil bo’lmagan. Shu o’rinda bunday kurslarga ajratsh faqat yirik madrasalarda mavjud bo’lgani, talabalar soni 20 kishiga yetmagan kichik madrasalarda esa talabalarning barchasi faqat bitta mudarrisga mashg’ulotga qatnaganlarini qayd etsh lozim.
Madrasada darsni tashkil etsh tartibi quyidagicha bo’lgan: bitta darslikdagi aynan bir bobni o’rganayotgan 10-15 nafar talaba bir sinf xonasiga to’planishgan va o’zlariga oqsoqol (sardor) saylab olishgan. Bu guruh «jamoa», uning oqsoqoli esa «qori jamoa» deb nomlangan. Darsni boshlash uchun oqsoqol mudarrisning huzuriga borar va undan mazkur guruh bilan mashg’ulot o’tkazish uchun izn so’rardi.